احتمال کاهش تنش تهران – واشنگتن با سفر نخست وزیر ژاپن به ایران

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی – دولت ژاپن به صورت رسمی اعلام کرد "شینزو آبه" نخست وزیر این کشور 12 ژوئن (22 خرداد) به مدت سه روز تا 14 ژوئن (24 خرداد) برای دیدار و گفت‌و‌گو با مقامات جمهوری اسلامی ایران با محوریت کاهش تنش در روابط با ایالات متحده به تهران سفر خواهد کرد. اگر چه سفر آبه به تهران نخستین سفر یک مقام عالی رتبه ژاپن در چهار دهه گذشته بعد از پیروز انقلاب اسلامی است، اما برخی بر این باورند که علی‌رغم چنین تکاپوهای سیاسی و دیپلماتیک، حتی از طرف توکیو، به دلیل شدت تنش میان ایران و آمریکا این میانجیگری ها در قالب سفر آبه خروجی چندان جدی در پی نخواهد داشت. دیپلماسی ایرانی بررسی این مسئله را در گفت و گویی را با سید جلال ساداتیان، سفیر اسبق ایران در انگلستان و کارشناس مسائل بین الملل پی گرفته است که در ادامه می‌خوانید: 

اگرچه طی هفته ها و روزهای اخیر شاهد تلاش های برخی کشورهای عربی منطقه مانند عراق، کویت و عمان و نیز برخی از کشورهای فرامنطقه ای مانند ژاپن در خصوص میانجیگری در تنش تهران - واشنگتن هستیم، اما برخی بر این باورند که علی‌رغم چنین تکاپوهای سیاسی و دیپلماتیک به دلیل شدت تنش میان ایران و آمریکا این میانجیگری ها خروجی چندان جدی در پی نخواهد داشت؛ ارزیابی شما در این خصوص چیست؟

برای پاسخ دقیق به این سوال شما باید اساساً چیستی و چرایی دور جدید تنش ایالات متحده آمریکا در دوره دونالد ترامپ با جمهوری اسلامی ایران را مورد کندوکاو و بررسی قرار داد. در این راستا از همان روزهای ابتدایی تبلیغات انتخاباتی ریاست جمهوری ایالات متحده آمریکا در سال ۲۰۱۶ دونالد ترامپ بر این باور بود که مذاکرات هسته‌ای و برجام در دوره اوباما بدترین حرکت دیپلماتیک کاخ سفید در قبال تهران بوده، چرا که واشنگتن تنها پرونده هسته ای ایران را مورد توجه قرار داده و بقیه ابعاد فعالیت های ایران به حاشیه رفته است. همین مسئله سبب شده تا ایران ذیل برجام، توان خود را برای افزایش نفوذ و قدرت نظامی در منطقه افزایش دهد. 
لذا ترامپ با خروج از برجام سعی کرد بستر را برای مذاکرات مدنظر خود با جمهوری اسلامی ایران شکل دهد و آن خروجی را که در سر دارد، محقق کند. اما اساسا این اقدام در واقعیت، هم باعث بی اعتمادی و تقابل جدی ایران با سیاست‌های خصمانه کاخ سفید در دوره ترامپ شد و هم جایگاه سیاسی و دیپلماتیک ایالات متحده در جامعه جهانی به شدت زیر سوال رفت، چرا که برجام پروسه ای پیچیده، دقیق و البته زمان بر دیپلماتیک بود که با حضور ایران و شش قدرت جهانی به نتیجه رسید که نهایتا با قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت تضمین شد. از این رو هرگونه بی اعتنایی و یا نادیده گرفتن مفاد آن به معنای زیرا سوال رفتن اعتماد دیگر طرف ها خواهد بود.
اما نکته مهم اینجاست که بعد از این خروج دونالد ترامپ از برجام شاهد اعمال شدیدترین تحریم‌های اقتصادی به جمهوری اسلامی ایران بودیم که در طول تاریخ علیه ایران بی سابقه بوده است. به موازات آن تلاش ها و کوشش های متعدد سیاسی و دیپلماتیک هم برای اجماع جهانی علیه تهران شکل گرفت و در این راستا هرگونه اتهام زنی به ایران در دستور کار ایالات متحده آمریکا، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، بحرین، اسرائیل و نظایر آن قرار گرفت. خوب مجموعه این عوامل در کنار هم سبب شد تا جمهوری اسلامی ایران روز به روز خود را در شرایطی ببیند که دایره تنش ها علیه آن در حال افزایش است، لذا برای تقابل با این مسئله از حالت انفعال خارج شد. همین نکات در یک سال گذشته دست به دست هم داد تا شدت تنش ها افزایش پیدا کند و کار به جایی برسد که حتی زمزمه تنش نظامی ایران و ایالات متحده آمریکا به گوش برسد.
حال در این شرایط برخی از کشورهای منطقه به واسطه نگرانی از دامنگیر شدن تنش نظامی احتمالی تهران - واشنگتن به کل منطقه تلاش های دیپلماتیک میانجی گرایانه خود را آغاز کردند و در کنار آن برخی کشورهای دیگر مانند ژاپن و سوئیس هم سعی دارند در این راستا شرایط را برای کاهش تنش محقق کنند. البته من هم معتقدم با توجه به شدت تنش این کار بسیار سخت و البته پیچیده و طولانی مدت خواهد بود، اما این مسئله بدان معنا نیست که تلاش‌های میانجی گرایانه نمی‌تواند باعث کاهش تنش در روابط ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی ایران شود. به عبارت دیگر تنش تهران واشنگتن به یک نقطه بی بازگشت و میانجی ناپذیر نرسیده است.

اما بر خلاف دیدگاه شما برخی بر این باورند که اکنون سطح تنش ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی ایران به یک نقطه جدی و بدون بازگشت رسیده است، چرا که این بحران حداقل طی ماه های اخیر در ساحت ایدئولوژیک پیگیری می شود؟

من این تحلیل را قبول ندارم، چرا که اساساً تنش چهل ساله ایران و ایالات متحده آمریکا، یک تنش و بحران ایدئولوژیک بوده است و تنها مربوط به دوره دونالد ترامپ نمی شود. یعنی اساساً تفاوت ایدئولوژی و نگاه تهران و واشنگتن در طول این ۴۰ سال وجود داشته است، اما اتفاقا در بستر همین تفاوت نگاه در دولت حسن روحانی شاهد مذاکره با ایالات متحده آمریکا و حصول برجام بودیم. پس می‌توان با آمریکایی که تفاوت ایدئولوژیک جدی با ما دارد گفت و گو و مذاکره هم داشت. بنابراین من بر این باورم که در دوره دونالد ترامپ تفاوت‌های ایدئولوژیک تنش را به این جدیت رسانده است. 
در این رابطه شاهدیم که سید عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران نیز در مورد سفر آبه به تهران به تلویزیون ژاپن گفته بود که توکیو احتمالا قادر به تفهیم شرایط کنونی به آمریکایی‌ها خواهد بود و امیدواریم سفر آبه به تهران به کاهش تنش‌ها در منطقه منجر شود. از طرف دیگر مقاومت ایران در برابر فشارها و نیز تلاش‌های محمد جواد ظریف در حوزه دیپلماسی عمومی و مصاحبه های جدی که با خبرگزاری ها و شبکه های تلویزیونی آمریکایی در داخل خاک ایالات متحده انجام داد سبب شد تا افکار عمومی داخل آمریکا نیز نسبت به نوع نگاه ترامپ در قبال ایران به یک روشنگری برسند. به واسطه همین دست اتفاقات است که اکنون ترامپ به دنبال مذاکره با ایران است و از آن سو مایک پمپئو، وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا نیز از مذاکره بدون پیش‌شرط با تهران سخن می‌گوید. لذا اگر چه نمی‌توان به این مواضع سران کاخ سفید اعتماد کرد، اما در کل می تواند نشان از فضای مثبتی باشد که با تلاش کشورهای میانجیگر حداقل به کاهش تنش بینجامد.

یعنی شما معتقدید که تنش دو طرف در تضاد منافع است؟ 

بله. چون اکنون آمریکا منافع خود را در منطقه و جهان دنبال می‌کند و ایران هم ذیل نگاه خود به دنبال آرمان‌ها و اهداف خود است. پس یک پروسه میانجی گرایانه البته جدی و ممتد می تواند با نزدیک کردن این منافع به یکدیگر باعث کاهش تنش شود. البته در این شرایط من هم معتقدم که نمی‌توان به صورت جدی شاهد اتفاق چندان خاصی و اساسی بود، اما حداقل با این دست فعالیت های میانجی گرایانه می توان شدت تنش‌ها را کاهش داد. به اعتقاد من عراق، کویت، عمان، ژاپن و سوئیس هم به دنبال این نیستند که ایران و آمریکا پشت یک میز بنشینند و با هم گفت وگو کنند و خروجی مانند دوره اوباما را داشته باشند، بلکه به دنبال آن هستند که از شدت تنش ها در روابط دو طرف که باعث ایجاد نگرانی و تهدیدهای برای جامعه جهانی و به خصوص منطقه غرب آسیا شده است، بکاهند.
اتفاقا چون تنش در سطح تضاد منافع است اکنون با حضور کشوری مانند ژاپن به عنوان بازیگر میانجی می توان شاهد کاهش تنش احتمالی در روابط ایران و آمریکا بود. یعنی زمانی که شینزو آبه تصمیم می گیرد به عنوان اولین نخست وزیر کشور ژاپن بعد از انقلاب اسلامی سفری به ایران داشته باشد، نشان از این دارد که یا دونالد ترامپ در سفر خود به توکیو پیام هایی برای آبه داشته است که می تواند به مذاکره و کاهش تنش بیانجامد و یا این که خود آبه این نتیجه رسیده است که می توان با تلاش های دیپلماتیک تنش ایران و آمریکا را کاهش داد.
از آن طرف اگر شما به روابط ایران با کشورهای اروپایی مانند انگلیس، فرانسه و آلمان نگاه کنید ما شاهد هستیم که در دوران جمهوری اسلامی ایران تنش های گاه و بیگاه ایران هم با این کشورها داشته ایم و حتی در مقاطعی کار به قطع مناسبات هم کشیده است، ولی اکنون سفرای این کشورها در ایران حضور دارند و مذاکرات با قاره سبز به صورت جدی هم پیگیری می شود و مقام معظم رهبری هم این مذاکرات را تایید کرده است. پس مسئله تضاد ایدئولوژیک نیست، یعنی با همین نگاه به اروپا می توان به آمریکا هم نگاه داشت. مضافا به نظر من امروز عقلانیت توجه به منافع ملی در سطوح مختلف مدیریت کلان کشور، به خصوص در سیاست خارجی و دیپلماسی ایران جای خود را باز کرده است.

اما مسائلی مانند یمن، سوریه، اسرائیل و نظایر آن می‌تواند علاوه بر آمریکا کشورهای منطقه را هم در تخاصم جدی با ایران قرار دهد و این بازیگران کارشکنی‌هایی در پروسه میانجیگری ایران و آمریکا انجام دهند؟

ببینید منطق ایران از همان ابتدا تا به امروز در خصوص پرونده هسته ای و برجام، توان دفاعی و موشکی و نفوذ منطقه روشن بوده است. اتفاقاً بر اساس همین منطق ایران حاضر به گفت وگو با همه کشورها است، به شرطی که بر اساس منطق ایران سخن گفته شود و نه با منطق زور و از بالا. ایران در راستای منطق خود برای حل پرونده هسته‌ای مذاکرات جدی را داشت و برجام را محقق کرد. 
در خصوص جنگ سوریه و تجاوز به یمن از همان ابتدا بر کاهش تنش، عدم دخالت دیگر بازیگران و مهمتر از همه گفت وگو های سوری - سوری و یمنی - یمنی تاکید داشت؛ چنانی که امروز هم تأکید دارد و اگر می‌بینید که ایران حضور در منطقه دارد به درخواست رسمی خود این کشورهاست. اتفاقا زمانی که دونالد ترامپ از این مسئله سخن می‌گوید که ما به دنبال تغییر رژیم در سوریه نیستیم، می تواند گام مثبتی در راستای کاهش تنش ها باشد.