پاسخ به چند سوال درمورد زنگزور

دیپلماسی ایرانی: در روزهای اخیر به دنبال اظهارات رئیس جمهور آذربایجان پیرامون بازسازی بخش آذربایجانی راه آهن زنگزور،سوالاتی در مورد تهدیدات یا فرصت های این راهگذر برای جمهوری اسلامی ایران مطرح شده است.در این رابطه توضیحات زیر می تواند به روشن شدن موضوع و رفع ابهامات کمک کند.

در چه شرایطی،باز شدن این مسیر، مرزهای بین المللی یا ژئوپولتیک منطقه و مرز ایران را تغییر می دهد؟

گذرگاه زنگزور جاده‌ای است که جمهوری آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند و این گذرگاه از داخل خاک ارمنستان عبور کرده، در تمامیت ارضی این کشور است و هرگونه تردد در آن،با اعمال حاکمیت ارمنستان ممکن خواهد بود.باز کردن گذرگاه زنگزور  تا زمانی که در تمامیت ارضی ارمنستان باشد مرزهای بین المللی از جمله مرز ایران را تغییر نمی‌دهد. مرز ایران در صورتی تغییر می کند که جمهوری آذربایجان یا ترکیه در یک اقدام نظامی،استان سیونیک ارمنستان را اشغال کرده و با نقض تمامیت ارضی ارمنستان،گذرگاه زنگزور را باز کنند.در این صورت مرزهای ایران و ارمنستان دستخوش تغییر می شود.احتمال این اتفاق قبل از آزادی قره باغ وجود داشت که با رزمایش های ایران در کنار ارس و رایزنی های دیپلماتیک مواجه شد و متعاقبا آذربایجان و ارمنستان از مسیر مذاکره، مشکل قره باغ را حل کردند.به عبارتی هر دو طرف در اجلاس پراگ متعهد شدند که تمامیت ارضی یکدیگر را به رسمیت شناخته،توافقنامه صلح امضا کنند و سایه جنگ از سر قفقاز را برطرف نمایند.بر این اساس قره باغ به آذربایجان برگشت و زنگزور در تمامیت ارضی ارمنستان باقی ماند.امروز طرفین در حال نهایی سازی موافقتنامه صلح هستند و موضوع زنگزور را به دلیل اینکه مانعی برای مذاکرات صلح است از دستورکار خارج و به آینده موکول کرده اند.با این وصف موضوع تغییر مرز ایران و ارمنستان منتفی است.

 آیا ممکن است آذربایجان و ارمنستان برای باز کردن گذرگاه زنگزور در مذاکرات مسالمت آمیز آینده به توافق برسند؟

یکی از بندهای توافقنامه صلح مسکو که سال ۲۰۲۰ بین ارمنستان و آذربایجان امضا شد می گوید که طرفین باید از راه‌های مواصلاتی رفع انسداد کنند؛در عین حال رفع انسداد از راه های ارتباطی،تنها منحصر به مسیر زنگزور نیست.مطالبه جمهوری آذربایجان رفع انسداد از مسیرزنگزور توسط ارمنستان است.اما ایروان هم می خواهد متقابلا راه های ارتباطی، ارمنستان به ایران از مسیر نخجوان به جلفا و همچنین از شرق به آستارا و بیله سوار در ایران باز شود.ارمنستان می گوید اگر ترکیه هم بخواهد از مسیر زنگزور استفاده کند،باید راه ارمنستان به دریای سیاه از مسیر شمال ترکیه نیز مفتوح شود. آذربایجان و ترکیه اراده ای به رفع انسداد از مسیرهای ارتباطی برای ارمنستان ندارند چرا که نمی خواهند این کشور از تنگنای ژئوپولتیک خارج شود لذا ارمنستان نیز مسیر زنگزور را باز نمی کند.پس رفع انسداد از مسیرهای مواصلاتی از جمله باز شدن زنگزور یک اقدام فوری و سهل الوصول نیست و مستلزم مذاکرات طولانی و سخت میان کشورهای ارمنستان، آذربایجان و ترکیه است. لذا به نتیجه رسیدن مذاکرات برای بازگشایی این گذرگاه در کوتاه مدت یا میان مدت،امکانپذیر نیست و چنانچه به نتیجه هم برسد،احداث زیرساخت های لازم نیز استفاده از آن را به تاخیر خواهد انداخت.به همین دلیل جمهوری آذربایجان برای دسترسی به نخجوان مسیر ایران را انتخاب کرده و در کنار استفاده از مسیر جاده ای با سرمایه گذاری خود به دنبال احداث راه آهن آغ بند-کلاله-اردوباد در نخجوان است که مراحل اجرایی کار با مشارکت مهندسان ایرانی و آذری آغاز شده است.

با فرض اینکه باکو و آنکارا در آینده راه های مواصلاتی ارمنستان به ایران و ترکیه را باز کنند و راهگذر زنگزور هم برای آنها باز شود،چه اتفاقی خواهد افتاد؟آیا اهمیت مسیر ایران کاهش می یابد؟

با این فرض- اگر چه تحقق آن سخت است -برای ایران فرصت های جدیدی در حوزه حمل و نقل ایجاد خواهد شد.چون ارمنستان از مسیر نخجوان به جلفا رسیده و به خط آهن سراسری ایران وصل می شود.از سوی دیگر از مسیر بیله سوار و آستارا نیز وارد ایران می شود و علاوه بر دریافت عوارض ترانزیتی،میزان تجارت ایران به ارمنستان نیز افزایش می یابد.مضاف بر این، ایران از مسیر ارمنستان نیز می تواند به ترکیه و بندر طرابوزان متصل شده و مسافت کمتری را برای رسیدن به دریای سیاه طی کند.البته مجددا تاکید می کنم که بعید است آذربایجان و ترکیه این شرایط مطلوب را برای ایروان ایجاد کنند.ضمنا در صورتیکه به احتمال ضعیف،مسیر زنگزور باز شود، جمهوری آذربایجان از مسیر ایران صرفنظر نخواهد کرد چرا که تعدد مسیرهای ترانزیتی برای هر کشوری یک مزیت تلقی می شود.

اگر حتی به احتمال ضعیف،گذرگاه زنگزور باز شود بر درآمدهای تجاری ایران اثر منفی نمی گذارد؟    

ایران با قفقاز دو نوع مسیر ترانزیتی دارد،یکی مسیر ترانزیتی شمال به جنوب و دیگری  مسیر ترانزیتی شرق به غرب. مسیری شمال-جنوب یعنی آستارا-رشت برای ایران دارای مزیت اقتصادی است اما مسیر شرق به غرب بین آذربایجان و ارمنستان برای ایران مزیت امنیتی دارد.نا امن بودن این مسیر می تواند امنیت شهرها و روستاهای ایرانی و همجوار با رود ارس را تهدید کند.در زمان جنگ قره باغ بارها گلوله های توپ و خمپاره طرفین به مناطقی از ایران اصابت کرد.مضاف بر اینکه عدم امنیت، موجب تردد قاچاقچیان مواد مخدر و تروریست ها خواهد شد.لذا به هر میزان اختلافات کشورهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان کاهش یابد و امنیت مسیر ترانزیتی تضمین شود به نفع ایران بوده و حتی می تواند فرصت های اقتصادی خلق کند.

در صورت باز شدن زنگزور آیا ناتو از آن علیه ایران و روسیه استفاده خواهد کرد؟

 بطور کلی کشورهای حاشیه دریای خزر از جمله جمهوری آذربایجان در یکی از موافقت نامه های رژیم حقوقی دریای خزر با حضور هر نیروی نظامی غیرمرتبط در این دریا  مخالفت کرده اند.از همین رو ناتو که یک بلوک نظامی محسوب می شود اجازه حضور در این دریا را ندارد.در عین حال درآمد ارزی کشورهای حاشیه این دریا بخصوص آذربایجان از فروش نفت و گاز موجود در مخازن زیرین دریای خزر است لذا بطور طبیعی از حضور ناتو در این منطقه که موجب ناامن شدن دریای خزر و قطع احتمالی صدور نفت و گاز خواهد شد استقبال نمی کنند.جمهوری آذربایجان سالها قبل نیز در زمان خروج ناتو از افغانستان،با انتقال اقلام نظامی کشورهای عضو این سازمان از مسیر دریای خزر و خاک آذربایجان به اروپا مخالفت کرد.کشورهای ناتو می خواستند اقلام نظامی خود را از مرز تورغندی به ترکمنستان وارد و  به دریای خزر و سپس آذربایجان منتقل کرده و از مسیر گرجستان و دریای سیاه به اروپا برسانند. ترکیه نیز به دلیل اختلافات خود با ناتو بعید است زمینه ساز حضور این سازمان در قفقاز شود.ضمنا بهترین مسیر برای ناتو جهت رسیدن به قفقاز از طریق دریای سیاه و گرجستان است که بعد از جنگ اوکراین انگیزه برای این اقدام هم وجود ندارد.در مجموع بحث حضور ناتو در قفقاز و اطراف دریای خزر در حال حاضر جدی نیست و قابلیت عملیاتی ندارد و بیشتر از طرح این موضوع به عنوان یک عملیات روانی علیه روسیه و ایران استفاده می شود.

نکته آخر اینکه قفقاز یکی از عمق های راهبردی ایران است و در سایه صلح و امنیت و ایجاد روابط دوستانه،منافع متقابل کشورهای منطقه تامین خواهد شد و به دلیل اهمیت این امر باید بطور مستند و مستدل و البته شجاعانه،درباره تحولات این منطقه نوشت و سخن گفت./خبر آنلاین