قفقاز جدید و منافع ما

دیپلماسی ایرانی: قفقاز جنوبی پس از آزادی قره باغ و بازگشت آن به جمهوری آذربایجان،در مسیر معماری امنیتی جدیدی قرار گرفته که مشخصه آن غالب شدن «گفتمان صلح» در این منطقه است. در واقع پس از نشست چهارجانبه ای که در چارچوب اجلاس سران باشگاه جامعه سیاسی اروپا در مهرماه 1401در پراگ برگزار شد،پس از دیدار الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان، امانوئل ماکرون رئیس‌جمهور فرانسه، نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان و شارل میشل رئیس شورای اتحادیه اروپا در پراگ،در بیانیه ای که منتشر شد،آمده است که ارمنستان و آذربایجان به منشور سازمان ملل متحد پایبند هستند،تمامیت ارضی و حاکمیت ملی یکدیگر را به‌رسمیت می‌شناسند و تعهد خود را به اعلامیه 1991 آلماتی تأیید می‌کنند.

در اعلامیه آلماتی که در 21 دسامبر 1991 پس از انحلال اتحاد جماهیر شوروی امضا شد، کشورهای امضا کننده از جمله آذربایجان و ارمنستان متعهد شدند که تمامیت ارضی یکدیگر و تخطی‌ناپذیری مرزهای موجود بین المللی را به‌رسمیت بشناسند و به آن‌ها احترام بگزارند.بر این اساس قره باغ به جمهوری آذربایجان برگشت و این جمهوری،حاکمیت ارمنستان بر مسیر موسوم به زنگزور را پذیرفت.بدینگونه ادعاهای ارضی آذربایجان نسبت به زنگزور که احتمال اشغال این گذرگاه و قطع شدن مرز ایران با ارمنستان را می داد،منتفی شد.

الهام علی اف در مصاحبه ای در تایید عدم تغییر مرزهای بین المللی گفت:«این توافق شامل به‌رسمیت شناختن متقابل تمامیت ارضی کشورها،تعهد به پایان دادن به هرگونه ادعای ارضی در آینده،عدم استفاده از نیروی مسلح برای تهدید و تحدید حدود مرزهای دولتی و باز کردن خطوط ارتباطی است.»(تسنیم-15 مهر 1401). در اظهارات الهام علی اف مشخص است که وی از بازکردن تمام خطوط ارتباطی و نه فقط گذرگاه زنگزور صحبت کرده است. نیکول پاشینیان نیز در واکنش به مواضع علی اف در توییتر خود نوشت: «من بار دیگر می‌گویم که ارمنستان آماده است مسیر همه ارتباطات منطقه‌ای را به‌شرط احترام کامل به حاکمیت و قانون‌گذاری ارمنستان باز کند.»(همان).

چندی بعد،در رابطه با رفع انسداد از خطوط مواصلاتی،نخست وزیر ارمنستان طرحی تحت عنوان «چهار راه صلح» را مطرح کرد که در آن بر چهار اصل یعنی حفظ تمامیت ارضی،حق حاکمیت ملی،صلاحیت حقوقی کنترل مسیر و حق مطالبه متقابل برای ارمنستان تاکید شده است.بر این اساس، ارمنستان از آذربایجان می خواهد در صورت بازکردن مسیر زنگزور،آذربایجان هم مسیر ارمنستان به نخجوان و جلفای ایران و همچنین مسیر ارمنستان به آستارای ایران را باز کند.در مقطع فعلی،مذاکرات دو کشور برای نهایی سازی موافقتنامه صلح با پیشرفت همراه بوده و مهم این است که طرفین تصمیم گرفته اند بدون میانجی و بطور مستقیم با یکدیگر مذاکره کنند.

آنچه برای منافع ملی ایران اهمیت دارد این است که با غلبه گفتمان صلح بر گفتمان جنگ در قفقاز،موضوع تغییر مرزهای بین المللی از جمله مرز ایران با ارمنستان که مربوط به دوره جنگ قره باغ بوده،منتفی شده و جمهوری اسلامی ایران در عین حفظ آمادگی برای حفظ مرزهای خود باید از فضای صلح آمیز قفقاز برای ایجاد فرصت های همکاری با ارمنستان و آذربایجان استفاده کند.

امروز روابط ایران با آذربایجان و ارمنستان،مسیر مثبتی را طی می کند و دولت نیز با نگاه راهبردی به سیاست همسایگی،تقویت روابط با باکو و ایروان را در دستورکار دارد.در این مقطع برای استفاده از فرصت های قفقاز جدید،باید از دو قطبی سازی روابط با آذربایجان و ارمنستان پرهیز کرد.متاسفانه در دوره جنگ قره باغ با ایجاد این دو قطبی،یک طیف، از روابط با آذربایجان و طیف دیگر از روابط با ارمنستان دفاع می کردند.برخی از رسانه های آذری نیز با انتشار اخبار و گزارشات هدفمند،به دنبال تخریب روابط ایران با ارمنستان و برخی رسانه های ارمنی نیز در صدد تضعیف مناسبات ایران و آذربایجان بودند.در مقطع فعلی این دوقطبی با مدیریت وزارت امور خارجه و سفرای ایران در باکو و ایروان باید شکسته شود و روابط دوستانه ایران نه تنها با هر دو کشور تقویت شود بلکه توجه به گسترش روابط با گرجستان به عنوان ضلع سوم همکاری در قفقاز نیز بطور جدی دنبال شود.

در فضای جدید قفقاز و غلبه گفتمان صلح بر جنگ،تقویت مناسبات ایران با کشورهای این منطقه و استفاده از فرصت های موجود می تواند حضور رژیم صهیونی در قفقاز را به چالش بکشد،با نفوذ قدرت های فرامنطقه ای مقابله کند و به ایجاد نوعی همکاری پایدار درقالب نشست های 3+3 کمک نماید. فضای «صلح محور» فعلی در قفقاز تغییرناپذیر و در عین حال فرصت ساز است.توقف ما در فضای دوره جنگ و استفاده از ادبیات «تهدید محور» و مرتبط با دوره مناقشه،کشورمان را از فرصت های موجود بویژه در زمینه اقتصادی،محروم کرده و میدان را به اغیار واگذار خواهد کرد.