گسترش بازی بزرگ آسیایی از شرق به غرب

دیپلماسی ایرانی: بازی بزرگ آسیایی به آهستگی در حال گسترش از هندوپاسیفیک در شرق به سوی منطقه خلیج فارس در غرب قاره کهن است. افزایش حضور و همکاری هندوستان و چین با کشورهای این منطقه، که از کانون های اصلی انرژی در جهان به شمار می رود، به خوبی گویای چشم انداز روابط قدرت میان بازیگران منطقه ای، قاره ای و جهانی در این گوشه از جهان می باشد. در همین حال، ابتکار تازه چین، که همچون سنت سیاست خارجی همیشگی این کشور، در سکوت به انجام رسیده و زمینه ارتباط دیپلماتیک میان ایران و عربستان را پس از چندین سال فراهم آورده، گویای آغاز شکل گیری یک نظم نوین منطقه ای در خلیج فارس است. 

در حالی که روابط ایران و هندوستان در اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی وارد مرحله «همکاری های استراتژیک» شده بود، اما این روابط در دو دهه پس از آن به آهستگی رو به کاهش گذاشت. هر دو کشور بر لزوم گسترش همکاری های دو جانبه، منطقه ای و بین المللی تاکید داشته اند، اما واقعیت آن است که دوستی میان آنان نسبت به گذشته رنگ باخته است. تنها در حوزه روابط اقتصادی می توان دید که میزان مبادلات تجاری رسمی میان این دو کشور از ۱۷ میلیارد دلار در ۲۰۱۷ به حدود ۲ میلیارد دلار در ۲۰۲۲ رسید. در زمینه همکاری های علمی و روابط فرهنگی و اجتماعی و پیوندهای سیاسی و امنیتی نیز شاهد همین وضع هستیم. 

یکی از راه های پیشنهادی برای ارتقای دوباره سطح همکاری ها میان ایران و هندوستان، به دست گرفتن ابتکار و ایفای نقش میانجی از سوی هند برای بهبود روابط میان ایران و همسایگان جنوبی اش بود. با توجه به نقش و حضور تاریخی هند در منطقه خلیج فارس و نیز با در نظر داشتن توانمندی های دیپلماتیک این کشور برای پیشبرد گفتگوهای سیاسی میان دو سوی خلیج فارس ـ که هر دو علاقمند به همکاری با هند هستند ـ این امر می توانست ظرفیت های تازه ای در روابط هند با همسایگان غربی اش فراهم آورد.

در واقع، در سال های اخیر هندوستان با دنبال کردن رویکردی تازه در سیاست منطقه ای خود در خلیج فارس، کوشیده است تا در چارچوب ابتکارهای نوین مانند I2U2, IndoAbrahamic Alliance, The India Middle East Food Corridor زمینه گسترش همکاری های اقتصادی، سیاسی و امنیتی خود را از حاشیه جنوبی خلیج فارس تا سواحل مدیترانه گسترش دهد. سرمایه گذاری هند در تاسیسات بندرگاهی بندر حیفا و گسترش همکاری هایش با مصر، گویای علاقمندی این کشور با ایفای نقش پررنگتر در منطقه مدیترانه می باشد.

 این در حالی بوده که سیاست نادیده گرفتن حضور ایران در منطقه خلیج فارس و کوشش برای تعریف جایگاه ایران در ظرفیت مجموعه آسیای مرکزی و نیز رویکرد نسبت به چابهار به عنوان مسیری برای دسترسی تنها به شمال (شامل افغانستان، آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه) از سوی دستگاه سیاست خارجی هند دنبال شده است.

در همین حال، باید در نظر داشت که ایران، گذشته از این که می تواند نقشی کلیدی در راهگذر ترابری بین المللی شمال ـ جنوب بازی کند، همواره پل پیوند دهنده شرق و غرب نیز بوده است. همسایگی این کشور با اقیانوس هند از یک سو و پیوندهای زمینی آن با عراق و ترکیه و نیز روابط تاریخی آن با سوریه و لبنان، به ایران این توانمندی را داده که راه زمینی دسترسی به مدیترانه را فراهم آورد. 

تردیدی نیست که چین خواهان حفظ امنیت دسترسی به انرژی و بازارهای مصرف در خلیج فارس است. در کنار این دو عامل، چین خواهان گسترش راه های ترابری از شرق به غرب نیز می باشد. از این رو رویکرد نوین چین در منطقه خلیج فارس و کوشش برای برپایی پیوند دوباره میان ایران و عربستان، که یادآور دکترین «دو ستون» ایالات متحده در دوران ریاست جمهوری نیکسون در دهه ۱۹۷۰ میلادی است، نشان می دهد که برای حضور پایدار و دسترسی امن به منابع و بازارها و راه ها در منطقه آسیای جنوب غربی، همچنان باید سیاستی همه جانبه و با به رسمیت شناختن همه قدرت های بازیگر منطقه ای را دنبال کرد. 

در سال های اخیر، هندوستان کوشش کرده است تا راهبری ایده های همکاری جویانه میان کشورهای جنوب را بر عهده بگیرد. این قدرت بزرگ همچنین توانمندی آن را داشته که زمینه گفتگوهای میان شمال و جنوب جهان را در حوزه های گوناگون فراهم آورد. در تاریخ روابط معاصر هند با کشورهای منطقه خلیج فارس نیز می توان از سیاست متوازن این کشور در برابر ایران و عراق در طول جنگ هشت ساله در دهه ۱۹۸۰ یاد کرد.

حضور تاریخی میلیون ها هندی در دو سوی خلیج فارس، از استان های خوزستان و بوشهر و هرمزگان در ایراناز ۱۹۱۰ تا ۱۹۸۰ گرفته تا حضور آنان در کشورهای جنوبی این منطقه از ۱۹۸۰ تاکنون، گویای پیوندهای اجتماعی میان مردمان آن کشور با جوامع سرزمین های آسیای غربی است. به نظر می رسد هند بتواند با در پیش گرفتن ابتکارهای نوین جامع، بار دیگر نقشی ثبات بخش در همسایگی خود بازی کند.

(نسخه انگلیسی این یادداشت در سایت بنیاد پژوهشی آبزرور ORFدر هندوستان منتشر شده است.)