راهبردهای عملی برای خروج از بن‌بست مذاکرات هسته‌ای

نویسندگان: فریدون علی‌مازندرانی، احسان دستغیب، حسن فتاحی و مصطفی روستایی

دیپلماسی ایرانی: درحالی‌که امشب به تاریخ 4 شهریور 1404 خورشیدی برابر با 26 آگوست 2025، در شهر ژنو، نشست مذاکرات هسته‌ای میان ایران و سه کشور اروپایی (آلمان، انگلستان و فرانسه) برگزار شد و بدون دستاورد ملموس و حتی بیانیه‌‌‌ی پایانی، اتمام پذیرفت، نگرانی‌های ناشی از  رویدادهایی که ممکن است در آینده‌ی نزدیک گریبان گیر کشور شود، نویسندگان این یادداشت را بر آن داشت تا با تکیه بر تجربه‌های اندوخته، آنچه در توان دارند، به‌کارگیرند تا مانع تشدید بحران شوند. این یادداشت در چارچوب صیانت از منافع ملی ایران و در راستای گامی عملی برای مهار بحران و خروج از بن‌بست کنونی تنظیم شده و به وزارت امور خارجه کشورمان تقدیم می‌شود. نویسندگان این یادداشت به هیچ حزب و جناح و گروهی تعلق ندارند. این یادداشت کوششی است در راستای کمک فکری به نهاد دیپلماسی کشور و مبتنی بر صحبت‌های رئیس‌جمهور محترم، جناب آقای دکتر پزشکیان است که از متخصصان خواستند تا به دولت کمک فکری و عملی کنند. در این یادداشت نویسندگان راهکار پیشنهادی خود را ارائه داده و از هیچ‌گونه کمک برای متوقف ساختن و کاهش تنش‌ها دریغ نخواهند کرد. 

محورهای اعتمادسازی و تعامل با آژانس و کشورهای اروپایی:

1. بازگشت تدریجی با نظارت چندجانبه:

ایران برای در دست گرفتن ابتکار عمل و از سر گیری سازنده‌ی مذاکرات میان اعضای پیشین و کنونی برجام،‌ همچنین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، می‌تواند پیشنهاد ایجاد یک کمیته‌ی بی‌طرف از سه کشور منتخب و مورد تأیید تمام طرفین را ارائه دهد. پیشنهاد ما افزوده شدن سه کشور عمان، ژاپن و اسپانیا است. هرکدام از این سه کشور علاوه بر روابط سیاسی خوب با ایران، روابط خوبی را با کشورهای درگیر در پرونده هسته‌ای ایران دارند و می‌توانند در حل بحران تسهیلگری سازنده‌ای داشته باشند. کارشناسان هسته‌ای این سه کشور افزوده به همراه بازرسان آژانس می‌توانند تضمین دهند که داده‌های فنی به‌صورت مشترک و در فضایی شفاف بررسی‌شده و به‌عنوان ابزار سیاسی مورد استفاده‌ در جهت کارشکنی توسط هیچ‌کدام از طرفین قرار نخواهد گرفت. 

2. پیشنهاد قطعنامه امنیتی برای حفاظت از تأسیسات هسته‌ای ایران:

پیشنهاد می‌کنیم جمهوری اسلامی ایران به‌جای مطالبه تضمین از آمریکا با همکاری کمیته بی‌طرف و دیگر اعضای طرف مذاکره، پیش‌نویس قطعنامه‌ای را به شورای امنیت سازمان ملل ارائه دهد که هرگونه حمله به تأسیسات هسته‌ای صلح‌آمیز ایران که نظارت آژانس را دارد و نیز یکی از اعضای ان‌پی‌تی است را محکوم کند. شورای امنیت هم هرگونه حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران را مانند آنچه بارها رخ‌داده، نقض صلح و امنیت بین‌المللی اعلام کند. چنانچه اگر این اقدام برای هر یک از کشورهای درگیر پرونده‌ی هسته‌ای ایران رخ می‌داد، این اقدام صورت می‌پذیرفت. در قطعنامه سازوکاری برای واکنش جمعی و نیز حقوق ایران تعریف خواهد شد. 

3. اصلاح سازوکار گزارش‌دهی آژانس:

ایران می‌تواند پیشنهاد دهد که گزارش‌های فنی دبیرخانه‌ی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پیش از ارسال به شورای حکام در چارچوب کمیته‌ی بی‌طرف نام‌برده‌شده بررسی و در صورت وجود اختلاف پیوست توضیحی ایران به آن پیوست شود. این اقدام منجر به افزایش همکاری ایران با آژانس شده و شفافیت را تقویت خواهد کرد. بررسی مشترک گزارش‌ها توسط یک کمیته‌ی بی‌طرف پیش از ارسال به شورای حکام، این فاصله را پر می‌کند و به همه‌ی طرف‌ها فرصت می‌دهد اختلافات فنی را شفاف‌سازی کنند. افزودن پیوست توضیحی ایران در صورت وجود اختلاف، نه‌تنها صدای تهران را در نظام نظارتی بین‌المللی ثبت می‌کند؛ بلکه نشانه‌ای از حسن نیت و تعامل سازنده است. این اقدام با اصل «عمل متقابل و حسن‌نیت» که در حقوق بین‌الملل و در نظام عدم اشاعه مطرح است، همخوانی دارد؛ به‌این‌ترتیب، ایران از موضع انفعالی خارج و به مشارکت‌کننده‌ی فعال تبدیل می‌شود.

4. درخواست بی‌طرفی و پاسخ‌گویی از مدیرکل آژانس:

شکایت ایران مبنی بر اینکه گزارش‌های آژانس بهانه‌ی حملات شده‌اند، بیانگر نگرانی از سیاسی شدن موضوع  است. ایجاد سازوکار مشترک می‌تواند جایگاه فنی آژانس را بازسازی کند. وقتی گزارش‌ها پیش از انتشار توسط کمیته‌ی بی‌طرف بررسی و سپس همراه با توضیحات ایران به شورای حکام ارائه شوند، احتمال تفسیر سیاسی و استفاده‌ی ابزاری کاهش می‌یابد. این شفافیت به نفع آژانس نیز است. ایران باید در چارچوب دیپلماتیک و محترمانه یادآوری کند که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نهادی فنی است و نباید گزارش‌های آن به ابزاری برای فشار سیاسی تبدیل شود. تهران همچنین می‌تواند متذکر شود که انتشار برخی گزارش‌ها در آستانه‌ی حمله‌ی اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای موجب تشدید بحران شد، درعین‌حال باید اذعان کند که آژانس اختیار جلوگیری از حملات نظامی ندارد و نقش اصلی آن نظارتی است. بر این اساس، ایران انتظار دارد مدیرکل آژانس با ایجاد سازوکاری رسمی – مانند کانال ارتباطی برای رسیدگی به شکایات اعضا یا شفاف‌سازی در مورد نحوه‌ی استفاده از اطلاعات – نگرانی‌های مشروع درباره‌ی امنیت و بی‌طرفی را برطرف کند. همچنین باید در چارچوب دیپلماتیک مطرح شود که گزارش بیش از حمله اسرائیل به ایران زمینه‌ساز حملات نظامی و تشدید بحران شد و ایران انتظار دارد مدیرکل آژانس سازوکاری ایجاد کند تا نگرانی‌های ایران درباره امنیت و بی‌طرفی برطرف شود.

اقدامات عملی طرفین کنونی مذاکرات و اعضای پیشنهادی افزوده:

1. توافق موقت گام‌به‌گام:

به‌عنوان گام فوری ایران می‌تواند به‌صورت داوطلبانه و برای نشان دادن حسن نیت و اراده‌ی کافی برای حل بحران، از حق قانونی غنی‌سازی خود در داخل خاک ایران چشم‌پوشی موقت کرده، فعالیت غنی‌سازی را متوقف سازد. مذاکرات با کمیته‌ی بی‌طرف را طی یک جدول زمانی مشخص تسریع بخشد. حضور بازرسان آژانس را گام‌به‌گام بپذیرد. در مقابل کمیته‌ی بی‌طرف اسنپ‌بک را به حالت تعلیق درآورد و نسبت به تسهیل در روند کاهش تحریم‌ها بکوشد. در نخستین گام فوری می‌توان این موارد را به شکل پیش‌نویس نخستین جلسه‌ی کمیته‌ی بی‌طرف در دستور کار قرار داد. 

2. ایمن‌سازی تأسیسات:

ایران با همکاری کمیته‌ی بی‌طرف و نیز همکاری آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌تواند طرحی را ارائه کند که برای پاک‌سازی و ایمن‌سازی تأسیسات آسیب‌دیده‌اش در اثر حملات اسرائیل و آمریکا باشد. 

3. مکانیسم حل اختلاف:

درصورتی‌که میان ایران، آژانس یا اعضای برجام اختلافی بروز کند، کمیته‌ی بی‌طرف باید ظرف یک تا دو هفته نشست مشترکی با حضور نمایندگان فنی آژانس و اعضای فعلی برجام برگزار کند و راه‌حل‌های فنی و سیاسی ارائه دهد. تصمیمات و توصیه‌های این نشست‌ها به شورای حکام آژانس و – در صورت لزوم – به شورای امنیت سازمان ملل منعکس خواهد شد تا از اقدام‌های یک‌جانبه یا تشدید تنش جلوگیری شود. این سازوکار باید انعطاف‌پذیر باشد و به‌جای ضرب‌الاجل سخت، بر اساس پیچیدگی موضوع و توافق طرف‌ها عمل کند.
تعهدات واقع‌بینانه‌ی طرف‌ها

i. کشورهای اروپایی (E3): 

فرانسه، بریتانیا و آلمان می‌توانند تعهد دهند که تا زمانی که ایران در چارچوب کمیته‌ی بی‌طرف و آژانس همکاری می‌کند، از فعال‌کردن مکانیسم «اسنپ‌بک» پرهیز کنند. آن‌ها می‌توانند تلاش‌های دیپلماتیک جدی خود را برای کاهش تنش و جلوگیری از حملات بیشتر علیه تأسیسات هسته‌ای ایران به‌کارگیرند. همچنین متعهد شوند که از تصویب قطعنامه‌های اضافی یا اقدامات یک‌جانبه در شورای حکام بدون در نظر گرفتن نظرات کمیته‌ی بی‌طرف خودداری کنند.

ii. کشورهای عضو کمیته‌ی بی‌طرف:

این کشورها (ژاپن، عمان و اسپانیا) باید تعهد دهند که نقش خود را به‌عنوان میانجی حفظ کرده و همه‌ی اقدامات را برای تقویت کانال‌های اعتماد بین ایران و آژانس انجام دهند. آن‌ها می‌توانند بر حق ایران در بهره‌گیری صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای، مطابق با معاهده‌ی ان‌پی‌تی، تأکید کنند و درعین‌حال ایران را به رعایت تعهدات پادمانی و پاسخ به سؤالات فنی آژانس تشویق کنند.

iii. ایالات‌متحده:

واشینگتن می‌تواند متعهد شود که تا زمانی که ایران به توافق‌های حاصله پایبند است، از اعمال تحریم‌های جدید خودداری و از بازگشت تحریم‌های سازمان ملل حمایت نکند. همچنین می‌تواند از نفوذ خود برای جلوگیری از حملات پیش‌دستانه‌ی بیشتر استفاده کند. هرچند بنا به اذعان تحلیلگران، هیچ دولتی قادر به ارائه‌ی تضمین مطلق در خصوص رفتار متحدان منطقه‌ای نیست.

iv. جمهوری اسلامی ایران:

تهران باید تضمین دهد که با کمیته‌ی بی‌طرف و بازرسان آژانس همکاری سازنده و شفاف خواهد داشت، سطح غنی‌سازی را در چارچوب توافق موقت متوقف می‌کند و برنامه‌ی غنی‌سازی را به سطح صلح‌آمیز و تحت نظارت بازمی‌گرداند. همچنین اعلام کند که تا زمان ادامه‌ی روند اعتمادسازی از خروج از معاهده‌ی ان‌پی‌تی صرف‌نظر می‌کند و اختلافات پادمانی را از طریق سازوکار پیشنهادی حل می‌کند. این تعهدات با هدف کاهش نگرانی کشورهای دیگر و جلوگیری از تشدید بحران ارائه می‌شود.

نتایج مورد انتظار:

I- مهار تشدید تنش و کاهش احتمال مداخله‌ی نظامی:

با نظارت مشترک و انتشار گزارش‌های شفاف، احتمال سوءبرداشت و تصمیم‌های شتاب‌زده کاهش می‌یابد. آژانس خود هشدار داده است که تداوم تنش می‌تواند جان انسان‌ها را به خطر اندازد و احتمال انتشار مواد پرتوزا را افزایش دهد؛ بنابراین حضور یک نهاد بی‌طرف که از تبدیل گزارش‌ها به ابزار سیاسی جلوگیری کند، احتمال تشدید نظامی را کاهش می‌دهد.

II-    بازگشایی مسیر دیپلماسی:

کمیته‌ی بی‌طرف با ایجاد یک کانال رسمی برای بررسی اختلافات و ارائه‌ی راهکارهای فنی و سیاسی، فرصتی برای بازگشت به مذاکرات فراهم می‌کند. تحلیلگران معتقدند بازگشت به گفت‌وگو می‌تواند برای تهران «فرصت تنفس و کاهش فشار اقتصادی» ایجاد کند، هرچند این روند نیازمند اقدام متقابل سریع از سوی سایر طرف‌ها است.

III- تضمین رعایت حقوق و تعهدات هسته‌ای:

 این ابتکار گفت‌وگوها را در چارچوب رژیم پادمان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و معاهده‌ی منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای هدایت می‌کند و به همه طرف‌ها یادآوری می‌کند که حقوق و تعهداتشان باید به‌طور متوازن مورد احترام قرار گیرد. بدین ترتیب، احتمال دستیابی به توافقی پایدار که هم منافع ایران و هم دغدغه‌های جامعه‌ی بین‌المللی را در نظر بگیرد، افزایش می‌یابد./شرق