امنیت در مقابل اقتصاد، هدف سفر اردوغان به عراق

دیپلماسی ایرانی: مرکز پژوهش‌های الاهرام با انتشار مقاله‌ای درباره سفر اخیر رئیس جمهور ترکیه به عراق تصریح کرد: هدف اصلی سفر اردوغان به عراق، چیدن معادله‌ای دو طرفه با متغیرهای امنیت و اقتصاد و ایجاد توازن ترکیب دو طرف معادله و شکل دادن به معادله‌ای به نام «امنیت در مقابل اقتصاد» بوده است تا این موضوع بتواند بر معادلات حاکم بر روابط آنها طی سالیان آینده حکمفرما باشد.

الاهرام همچنین بر این باور است که جو بایدن رئیس جمهور امریکا در خلال سفر السودانی به این کشور، در مورد لزوم فعال‌سازی روابط دوجانبه متوازن با قدرت‌های مهم منطقه‌ای توصیه‌هایی کرده است.

رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، در تاریخ 22 آوریل 2024، پس از وقفه‌ای 13 ساله به عراق سفر رسمی انجام داد در حالیکه آخرین سفر وی به عراق به سال 2011 و زمان نخست وزیری او بازمی گردد. این دیدار در اوج اوضاع دشوار داخلی و خارجی انجام گرفت به طوریکه در سطح داخلی، هر دو کشور با بحران اقتصادی دشوار و تأثیرگذار و از سوی دیگر با تهدیدات فرامرزی حزب کارگران کردستان ترکیه مواجه هستند.

در همین حال، هر دو کشور در سطح منطقه‌ای، نیز تحت تاثیر پیامدهای «معادله دشوار کنش‌ها و واکنش‌های منطقه‌ای» در منطقه مشرق عربی هستند که این روزها شاهد تحولات شتابان و تنش‌های گسترده بین المللی است و به نوبه خود بر پیچیدگی‌های منطقه به شدت افزوده است.

از سوی دیگر، عملیات طوفان الاقصی در هفتم اکتبر 2023 توسط جنبش حماس علیه رژیم اشغالگر، واقعیت‌های جدیدی بر منطقه تحمیل و شرایط منطقه خاورمیانه را به طور کلی و مشرق عربی را به طور خاص پیچیده‌تر کرده است.

در همین ارتباط، حملات مداوم رژیم صهیونیستی به نوار غزه، به فعال شدن «محور مقاومت منطقه‌ای» به رهبری ایران به خاطر ایفای نقش نظامی در پشتیبانی از مقاومت فلسطین، منجر شده است در حالیکه عراق نیز در نتیجه کنشگری‌های شبه نظامیان مسلح وفادار به ایران، به یکی از حلقه‌های تاثیرگذار و تاثیرپذیر در روند کار محور مقاومت تبدیل شده که در پاسخ به حمایت مطلق امریکایی‌‌ها از تجاوزات رژیم اشغالگر به نوار غزه، از نظر نظامی با منافع امریکا در منطقه در افتاده است.

نویسنده مرکز پژوهش‌های الاهرام در ادامه این مقاله می‌افزاید، سفر اردوغان به بغداد در میان این فعل و انفعالات، صورت گرفت در حالیکه دو طرف در پرونده‌های مشترک بسیاری همکاری موثر دوجانبه دارند اما در برخی پرونده‌ها نیز شاهد تضاد دیدگاه و نگرش بوده و همین امر آنها را دچار مشکلات واقعی کرده و بر الگوی تعامل بین دو کشور تأثیر منفی گذاشته است.

وی با اشاره به پرونده‌های امنیت مرزی و آب و نفت بین دو کشور و میزان نقش آنها در حل و فصل مشکلات پیچیده میان آنها، این سوال را مطرح کرده است که آیا این سفر در واقع نشان‌ از آغاز مرحله جدیدی از روابط دو کشور با توجه به تحولات کنونی است یا آنکه صرفاً سفری برای اولویت‌بندی مجدد پرونده‌های مشترک است، بدون اینکه گشایشی در کارها حاصل شود و نقشه راهی جامع و راهبردی برای روابط دو کشور در آینده ترسیم شود.

نویسنده در ادامه خاطر نشان می‌کند نکته قابل توجه در این سفر، وجود یک برداشت و ادراک سیاسی مشترک در میان مقامات دو کشور است مبنی بر اینکه اتفاقات و فعل و انفعالات کنونی در منطقه ایجاب می کند، آنها در خصوص بسیاری از مسائل همگرایی بیشتری در دیدگاه‌ها داشته باشند.

این ادراک ناشی از تمایل مشترک اردوغان رئیس جمهور ترکیه و محمد شیاع السودانی نخست وزیر عراق است مبنی بر اینکه راه حل مشکلات فعال ساختن سازوکارهای گفت‌وگو و نه به رخ کشیدن توان نظامی آنکارا در قبال حاکمیت عراق از طریق انجام عملیات نظامی در شمال عراق است.

این در حالی است که موضوعات آب و امنیت، در راس مسائل مورد اختلاف دو طرف قرار داشته است و در همین راستا آنها بر آن شدند که از طریق تفاهم امنیتی مشترک، این مشکلات را حل کنند.

طبق تفاهم انجام شده، دولت عراق موافقت کرد ترکیه از راه دور یک عملیات امنیتی گسترده علیه اعضای حزب کارگران کردستان ترکیه انجام دهد و به اصطلاح تا مسافت 30 کیلومتری در منطقه بین مرزی کمربند امنیتی ایجاد کند.

نویسنده تصریح می‌کند سفر اردوغان به بغداد پس از بازگشت محمد شیاع السودانی نخست وزیر عراق از امریکا و دیدار وی با جو بایدن رئیس جمهور این کشور صورت گرفت به طوریکه به نظر می‌رسد بایدن به السودانی در مورد لزوم فعال سازی روابط دوجانبه متوازن با قدرت‌های مهم منطقه‌ای به عنوان یکی از ابزارهای کاهش فشارهای وارده از سوی ایران بر دولت وی در رابطه با کنشگری‌های خارجی بغداد در سطح منطقه توصیه‌هایی کرده است به ویژه که السودانی در جریان سفر خود به واشنگتن اعلام کرده بود، عراق و ترکیه برای اولین بار تمایل واقعی برای دستیابی به راه حل هایی برای مسائل معلق مانده بین خود به جای کنار زدن آنها نشان داده‌اند.

نویسنده تاکید می‌کند همین رویکرد، سوالاتی را در خصوص نگرش ایران به سفر رئیس جمهور به بغداد ایجاد می‌کند یا چه بسا به عبارت بهتر و دقیق تر، این پرسش به ذهن متبادر می‌شود که آیا ایران اصلا اجازه خواهد داد حاشیه تحرک السودانی به سمت و سوی ترکیه متمایل شود زیرا این امر، به معنای افزایش نفوذ ترکیه در عراق به عنوان یکی از ارکان اساسی منافع ایران در منطقه محسوب خواهد شد.

پاسخ به این پرسش‌ها تا حد زیادی، می‌تواند گویای اهداف سفر اردوغان به عراق و محقق شدن اهداف عملی این سفر و کیفیت این اهداف مرتبط باشد زیرا ارتقای همکاری‌های اقتصادی بین ترکیه و عراق می‌تواند برخی از پیامدهای بحران اقتصادی پیش روی بغداد را برطرف کند ضمن آنکه این موضوع به طور کامل با نفوذ ایران در عراق مغایرت نخواهد داشت و چه بسا به نوعی در خدمت آن است.

نویسنده خاطر نشان می‌کند مشکل این سفر از دیدگاه ایران، بیش از هر چیز در اهداف امنیتی آن نهفته است زیرا لزوماً با ماهیت نفوذ سیاسی و نظامی ایران از طریق گروه‌های شبه نظامی وفادار و احزاب و نیروهای حامی آن در ارتباط خواهد بود.

نویسنده در ادامه تاکید می‌کند پرونده‌های همکاری امنیتی از جمله بررسی موضوع فعالیت‌های حزب کارگران کردستان در دستور کار سفر اردوغان به بغداد قرار داشت.

این در حالی است که از زمان به قدرت رسیدن السودانی، افزون بر آنکه وی در قبال تهدید و نقض حاکمیت عراق بسیار سخت گیر بوده اما در عین حال نوعی تفاهم در مورد نگرانی‌های امنیتی ترکیه نشان داده است و این موضعگیری در سخنان او در جریان سفر نیز تبلور پیدا کرده است.

السودانی در سخنان خود تاکید کرد اجازه نخواهد داد اراضی عراق به محلی برای تجاوز به ترکیه تبدیل شود و این موضوع عملا در رویکرد او در مناطق سنجار در شمال عراق و تفاهم ضمنی با اجرای عملیات کمربند امنیتی در مناطق توسط ترکیه تبلور یافت.

نویسنده با اشاره به طرح کمربند امنیتی و حضور ترکیه در شمال عراق به مسافت 30 کیلومتر، می‌افزاید، بسیاری بر این باورند که وجود پایگاه‌های نظامی ترکیه در خاک عراق نتیجه عملیات «کمربند امنیتی» در مارس گذشته نبوده است بلکه این حضور، به تاریخی بسیار قبل‌تر برمی‌گردد و تعداد پایگاه‌های ترکیه در خاک عراق از ۶۰ پایگاه هم تجاوز می‌کند و از این رو، وجود این تعداد پایگاه در خاک عراق نیازمند وضع قوانین تنظیم کننده حضور نظامی ترکیه، مشابه با قوانینی است که حضور نیروهای ائتلاف بین المللی در عراق را با اهداف و زمینه‌های متفاوت سازماندهی می‌کند.

نویسنده اجرای هرگونه توافق نظامی میان ترکیه و عراق را در وهله عمل بسیار سخت قلمداد می کند و معتقد است با توجه به کنترل نیروهای چارچوب هماهنگی بر عراق انتظار می‌رود که این توافق‌ها به نوعی در معرض تنش سیاسی در داخل لابی‌های پارلمان عراق قرار گیرند و چه بسا امکان دارد پشتوانه و پوشش قانونی آنها سلب شود یا دستکم به ابزار چانه‌زنی میان السودانی و نیروهای کنترل کننده پارلمان که خود السودانی از دل آنها برآمده است؛ تبدیل شود.

نویسنده مقاله در ادامه با برشمردن مزایای توافقات اقتصادی از جمله تلاش برای فعال‌سازی پروژه جاده توسعه و نرخ مبادلات تجاری میان دو طرف و همچنین بررسی مساله آب به عنوان یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین مسائل مورد مناقشه عراق و ترکیه خاطر نشان می‌کند، برداشت‌ها و باورهای سیاسی مشترک و متقابل رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه و محمد شیاع السودانی نخست وزیر عراق در خصوص اهمیت ارتقای همکاری‌های مشترک بین دو کشور و تمایل به متبلور ساختن این همکاری در قالب یک توافقنامه جامع برای همکاری های راهبردی، در نوع خود بی‌نظیر است به طوریکه عمل‌گرایی وعده داده شده دولت ترکیه، همتای عراقی‌اش را وادار خواهد ساخت تا چارچوب‌هایی را برای روابط همکاری مشترک در قالب توافق‌نامه‌های چندوجهی تعیین کند.

نویسنده تاکید می‌کند اما در عین حال، این توافق بر مبنای یک «معادله پایاپای» مبتنی خواهد بود که بخشی از آن مربوط به مسائل امنیتی از جمله ایجاد منطقه امن علیه حزب کارگران کردستان ترکیه و دیگری مربوط به مسائل اقتصادی از جمله پرونده تجارت و مبادله نفت و پروژه جاده توسعه است ضمن آنکه نباید از نظر دور داشت که این معادله در تیررس هدف‌گیری سیاسی نیروهای سیاسی کنترل کننده عرصه عراق و دارای ارتباط با ایران به عنوان قدرت صاحب نفوذ در منطقه، قرار خواهد داشت.

بنابراین اگر چه ممکن است ترکیه با قدرت هرچه تمام‌تر روی تضادهای سیاسی آشکار بین نیروهای سیاسی عراق چه در میان نیروهای شیعه، چه بین آنها و نیروهای سیاسی اهل تسنن و چه حتی تضادهای سیاسی بین دولت مرکزی عراق با حکومت اقلیم کردستان بازی کند و مانور دهد، اما هدف اصلی سفر اخیر اردوغان به عراق، ترکیب بین دو طرف معادله یعنی طرف امنیتی و طرف اقتصادی آن خواهد بود تا توازن و معادله ای به نام «امنیت در مقابل اقتصاد»، بر معادلات حاکم بر روابط آنها طی سالیان آینده حکمفرما باشد.

منبع: الاهرام / تحریریه دیپلماسی ایرانی/۱۱