رزمایش ترکیه و آذربایجان، هشدار به تهران پیام سخت به مسکو

نویسنده: پل گوبل Paul Goble *

دیپلماسی ایرانی: رزمایش مشترک نظامیان آذربایجان و ترکیه که در 5 دسامبر در شمال مرز ایران اعلام شد، سیگنال روشنی برای تهران است مبنی بر اینکه نیروهای مشترک این دو دولت با هر گونه چالش آینده ایران با باکو مقابله خواهند کرد. در عین حال، این رزمایش‌ها به مسکو یادآوری می‌کند که دیگر تنها کشور خارجی با قدرت نظامی در قفقاز جنوبی نیست و هر گونه پیشرفت کرملین در منطقه احتمالاً با مخالفت ترکیه مواجه خواهد شد. 

اگر پیام به تهران بتواند از رویارویی نظامی بین جمهوری آذربایجان و ایران جلوگیری کند، پیام ارسال شده به مسکو نه تنها درباره روند آتی مذاکرات صلح بین ارمنستان و آذربایجان است، بلکه می تواند عواقب وخیم بر نحوه محاسبه امنیت کشورهای «همسایه» روسیه و منابعی که آنها می توانند برای بهبود آن استفاده کنند، داشته باشد. واضح است که تصمیم گیرندگان تهران هدف اصلی هستند. 

رزمایش مشترک آذربایجان و ترکیه از مانورهای قبلی که باکو در پاسخ به مانورهای ایران در آن سوی مرز، دستگیری عوامل ایرانی در آذربایجان و تحرکات ایران بر فراز نخجوان و کریدور زنگزور انجام داده بود، شکل گرفت. رزمایش های مشترک جدید تشدید بحران قابل توجهی بین دو کشور ایران و آذربایجان را نشان می دهد، زیرا شامل انتصاب یک ژنرال بلندپایه ترک به عنوان مشاور وزیر دفاع آذربایجان، استفاده از هواپیماهای پیشرفته و نمایش توانایی دو ارتش در استفاده از فناوری پانتون (پل شناور) بر رود ارس که مرز آذربایجان و ایران را تشکیل می دهد انجام شد. رؤسای جمهور هر دو کشور آذربایجان و ترکیه بر این موضوع تاکید و به صراحت اعلام کرده اند که می خواهند پیامی قوی به ایران ارسال کنند. این در رد شدید استدلال‌های باکو در مورد رزمایش مشترک توسط تهران مشاهده می‌شود.

کارشناسان آذربایجانی در مورد این موضوع توضیح بیشتری داده اند، اما همچنین تصریح کرده اند که رزمایش مشترک هدف دیگری نیز داشته است: هشدار به مسکو در مورد ادامه حمایت از ارمنستان در مقابل آذربایجان و تصور اینکه این کشور دارای حقوق انحصاری برای حضور نظامی در قفقاز جنوبی است. کرملین قطعاً این پیام را دریافت کرده، همانطور که در اقدامات و اظهارات اخیر خود این موضوع را نشان می دهد و اکنون در حال بررسی نحوه پاسخگویی است. 

این تحلیلگران به خبرگزاری کاوکاز اوزل گفتند که تمرینات هماهنگ پاسخی به اقدامات ایران و هشداری به تهران برای توقف اقدامات آن است. به گفته این تحلیلگران، با تاکید بر روابط تنگاتنگ آذربایجان و ترکیه، این اقدامات پیام هایی را برای دیگران ارسال می کند (کاوکاز اوزل، 11 دسامبر). 

عدالت وردیف، تحلیلگر برجسته در باکو، تأکید می کند که عملیات مشترک فعلی خیلی با رزمایش های قبلی آذربایجان متفاوت است. در گذشته، باکو تمرینات نظامی را در مناطق محدود و معمولاً در فاصله ای از مرز ایران انجام می داد. این بار در سراسر مرز آذربایجان و ایران و با مشارکت ترکیه در این مانور از تسلیحات مدرن تری استفاده شد. علاوه بر این، به گفته وردیف، جدیدترین اقدامات توسط یک فرماندهی مشترک متشکل از پرسنل وزارت دفاع آذربایجان و یک ژنرال ارشد ترک که از طرف الهام علی اف به عنوان مشاور وزیر دفاع تعیین شده، انجام شده است. 

ارستون اروجلو از مرکز تحقیقات شرق و غرب در باکو خوشبین بود که ژنرال ترک در سمت خود باقی بماند و از ادغام ارتش آذربایجان با نیروهای مسلح ترکیه حمایت کند. 

به گفته آزاده عیسی زاده، مشاور سابق وزارت دفاع آذربایجان، این امر نه تنها برای ایران، بلکه برای روسیه نیز حیاتی است. عیسی زاده می گوید: "روسیه در حال تضعیف قفقاز جنوبی است، ایران به دنبال اشغال فضای حاصله است و ترکیه به این موضوع واکنش نشان می دهد." نکته مهم این است که روسای جمهوری دو ملت ترک اعلام کرده اند که ملت های آنها به سمت "تشکیل ارتش مشترک" حرکت می کنند.

برخی از مفسران مسکو استدلال کرده اند که آذربایجان بیشتر از ترکیه استفاده می کند تا ترکیه از آذربایجان و مسکو نباید ادغام آذربایجان و ترکیه را دست بالا بگیرد. 

با این حال، اکثر ناظران روسیه و مهمتر از همه دولت روسیه، این تحولات را دلیلی بر این می دانند که روسیه در حال از دست دادن فرصت در آذربایجان است، و باید در اطراف باکو کار کند و اکنون باید مواضع خود را پس بگیرد.

مهم‌ترین واکنش عمومی مسکو به تقویت روابط آذربایجان و ترکیه تا به امروز، اعلام برنامه‌هایی با ایران برای ایجاد حمل‌ونقل دریایی بین دو کشور از طریق دریای خزر بوده است، زیرا هیچ‌یک نمی‌توانند به مسیرهای زمینی که از این طریق آذربایجان تردد می‌کنند تکیه کنند. این نشانه شگفت‌انگیزی است که تلاش‌های کرملین برای ایجاد یک کانال تجاری شمال به جنوب برای دور زدن تحریم‌های غرب آنطور که می‌خواهد پیش نمی‌رود. با این وجود، مخالفان روسیه کاملاً آشکار کرده اند که مسکو به مراتب نگران تحولات آذربایجان و تعمیق روابط بین باکو و آنکارا است. 

سرمقاله ای ناشناس در وب سایت خبرگزاری REX که به طور منظم دیدگاه های جامعه امنیتی روسیه را ارائه می کند، ادعا می کند که آذربایجان به یک "بازیگر ضد روسی" و صرفا ابزاری برای اهداف "پان ترکیستی" ترکیه تبدیل شده است. با توجه به این تهدید، این مقاله از دولت روسیه می‌خواهد که به سازمان کشورهای ترک بپیوندد تا بر آن "و سایر سازمان‌های پان ترکیستی" اعمال نفوذ کند و روابط با ارمنستان و ایران برای مقابله با آذربایجان و ترکیه را تقویت کند. همچنین برای «ایجاد» نیروهای طرفدار روسیه در آذربایجان تلاش کند که همگی نشان دهنده ضعف فعلی کشور روسیه است. 

استقرار نظامی روسیه در قره باغ، که کرملین آن را به عنوان نیروهای حافظ صلح توصیف می کند، اما آذربایجانی ها به طور فزاینده ای آن را به عنوان اشغالگران حامی ارمنستان در خاک آذربایجان می دانند، باعث تشدید نفرت آذربایجان می شود. در هفته‌های اخیر، این مساله اعتراضات سنگینی را از سوی آذربایجان در پی داشته که آخرین آن در ۱۲ و ۱۳ دسامبر بوده است. این تظاهرات، اعمال نفوذ روسیه بر گفت وگوهای مربوط به روابط آینده آذربایجان و ارمنستان را دشوارتر می کند و ممکن است آینده نیروهای روسی مستقر در قره باغ را زیر سوال ببرد. 

با توجه به حضور نیروهای ترکیه در آذربایجان، زمینه برای درگیری‌های بالقوه جدی و تنظیم مجدد روابط قدرت، ابتدا در قفقاز جنوبی و به طور گسترده‌تر، در کل فضای پس از شوروی فراهم شده است. اما مسکو همچنان معتقد است که در اتحاد جماهیر شوروی سابق از احترام بی حد و حصری برخوردار است. 

*پل گوبل کیست: پل ای. گوبل یک تحلیلگر، نویسنده و مقاله نویس آمریکایی است که در روسیه تخصص دارد. او که در دانشگاه میامی و دانشگاه شیکاگو آموزش دیده است، ویراستار چهار جلد در مورد مسائل قومیتی در اتحاد جماهیر شوروی سابق است و بیش از ۱۵۰ مقاله در مورد مسائل قومی و ملیتی منتشر کرده است. گوبل به عنوان مشاور ویژه در مسائل ملیت شوروی و امور بالتیک وزیر امور خارجه، جیمز بیکر خدمت کرد. او در حال حاضر به تدریس دروس «اسلام و ژئوپلیتیک در اوراسیا» به عنوان استادیار در مؤسسه سیاست جهانی می پردازد.

منبع: جیمز تاون / تحریریه دیپلماسی ایرانی