جنگ جهانی سوم در راه است؟

دیپلماسی ایرانی – سیاست مهار چین توسط آمریکا عملاً سبب شده است که تمام تحولات جهانی و روابط بین الملل ذیل این نگاه راهبردی ایالات متحده قرار گیرد. از کشورهای آسیای جنوب شرقی تا آمریکای لاتین، آسیای و ...؛ در این بین بسیاری از کشورها یا به جبهه ایالات متحده برای مهار چین پیوسته اند و یا به عکس سعی می کنند از طریق تعمیق روابط خود با پکن، اهداف و منافع شان را پیش ببرند. اما به واقع سیاست مهار چین تا چه اندازه مناسبات جهانی را تحت‌الشعاع قرار داده است؟ پاسخ به این سوال، محور گفت‌وگوی دیپلماسی ایرانی با اسماعیل بشری، پژوهشگر ارشد گروه خلع سلاح مرکز تحقیقات استرات‍ژیک و کارشناس مسائل شبه جزیره کره و آسیای جنوب شرقی  است که در ادامه از نظر می گذرانید:

به نظر می‌رسد با اوج‌گیری رقابت ایالات متحده آمریکا با چین در ابعاد مختلف از جنگ تجاری و اقتصادی گرفته تا درگیری های لفظی، تنش دیپلماتیک، دامن زدن به مناقشات مرزی و خط و نشان کشیدن های امنیتی، نظامی و اطلاعاتی تحولات و مناسبات جهانی را به شدت تحت تاثیر خود قرار داده است، به گونه‌ای که پکن ذیل تحریکات و تحرکات واشنگتن در تایوان و در پی آن اعزام ده‌ها جنگنده چینی به حریم هوایی این کشور (تایوان)، هشدار داد که هر زمان ممکن است جرقه جنگ جهانی سوم در این منطقه زده شود. حال به باور شما اوج گیری تنش دو ابرقدرت تا کجا ادامه خواهد یافت؟ آیا آن گونه که پکنی ها عنوان می کنند دامن زدن ایالات متحده بر رقابت فی مابین به جنگ جهانی سوم می انجامد؟

به نظر می رسد که اگر چه شرایط برای اوج گیری تنش ایالات متحده آمریکا و چین در ابعاد سیاسی، دیپلماتیک، اقتصادی، تجاری و حتی امنیتی وجود دارد، اما به باور من در حوزه نظامی و دفاعی در کوتاه مدت و میان مدت شاهد جنگ بین دو کشور نخواهیم بود. به هر حال اقتضائات تجاری و مسائل مربوط به جنگ نظامی، آن هم دو ابرقدرت یعنی چین و ایالات متحده آمریکا متفاوت از اقتضائات کشورهای میانی یا خُرد در مناسبات جهانی است. چون هرگونه اقدام و واکنش واشنگتن و پکن تبعات بسیار زیادی بر امنیت، اقتصاد، دیپلماسی و مسائل نظامی جهانی دارد. بنابراین دو کشور اگرچه سعی دارند در بسیاری از مقاطع همدیگر را به چالش بکشند، ولی به نظر می‌رسد این چالش، تحریکات، درگیری و تنش بین دو طرف به نوعی مدیریت شده خواهد بود. 

حتی در صورت تحریک خط قرمز پکن یعنی تمامیت ارضی و نفوذ واشنگتن در تایوان، هنگ کنگ و ...؟

در یک نگاه کلان واقعیت آن است که کشورهای آسیای جنوب شرقی از کره جنوبی، ژاپن، تایوان و فیلیپین گرفته تا کره شمالی، ویتنام، سنگاپور، مالزی و ...، خلاصه همه بازیگران این منطقه اکنون در یک وضعیت دوگانه بین ایالات متحده آمریکا و چین قرار گرفته‌اند که یا باید مانند کره شمالی خود را وابسته به پکن بدانند و یا مثل کره جنوبی، ژاپن، تایوان و ... به جبهه آمریکا ملحق شوند. در این بین ایالات متحده با حضور دیگر کشورهای غربی مانند انگلستان، فرانسه و استرالیا (که تلاش دارد طی چند سال آینده به قدرت بزرگ نظامی در جهان بدل شود) به دنبال پوست اندازی در اقتضائات نظامی، امنیتی و دفاعی منطقه آسیای جنوب شرقی است.

پس در سایه این پوست اندازی احتمال وقوع جنگی حتی در مقیاس جهانی بین دو ابر قدرت وجود دارد؟

خیر چون این پوست اندازی الزاماً به معنای وقوع جنگ جهانی نیست. بله امکان دارد که ذیل این پوست اندازی امنیتی، نظامی و دفاعی در آسیای جنوبی شرقی با تمرکز روی کشورهای پیرامونی چین به واسطه نفوذ و تحریکات ایالات متحده آمریکا و دیگر کشورهای غربی برای نادیده گرفتن تمامیت ارضی چین، شرایط این منطقه بسیار شکننده، ملتهب و حساس شود، اما همانگونه که اشاره کردم و دوباره بر آن تاکید می کنم واشنگتن و علی الخصوص پکن سعی می کنند وضعیت را مدیریت کنند، چون اگر نهایتاً این تنش ها به جنگ بین دو کشور ختم شود علاوه بر درگیر شدن اقتصاد دو طرف قطعاً مناسبات جهانی به طور کامل درگیر این جنگ خواهد شد و عملا روابط بین الملل تحت الشعاع این امر قرار خواهد گرفت. بنابراین پکن و واشنگتن حتی المقدور سعی می‌کنند تنش به صورت مدیریت شده پیش رود. در این بین چین بیشتر از ایالات متحده آمریکا سعی دارد که سیاست مدارا، مماشات و سکوت را پیش بگیرد.

مرز این مدارای پکن با تحریکات واشنگتن و دامن زدن بر آتش تنش ها کجاست؟ آیا این مماشات چینی ها تا مرز نادیده گرفتن تمامیت ارضی اش به واسطه نفوذ ایالات متحده آمریکا در مناطقی مانند تایوان و هنگ کنگ و ... هم ادامه پیدا خواهد کرد؟

ببینید اولویت چین آن است که سطح و تراز تجاری و اقتصادی خود در جهان را تقویت کند، لذا پکن حتی المقدور سعی می کند که این راهبرد مهمش به واسطه برخی تحریکات ایالات متحده آمریکا در کشورهای پیرامونی خدشه دار نشود. بله چین به خوبی بر این امر واقف است که واشنگتن سعی می‌کند که از طریق پوست اندازی امنیتی، نظامی و دفاعی در آسیای جنوب شرقی به خصوص در کشورهای پیرامونی چین، مناسبات تجاری و نفوذ اقتصادی پکن را در منطقه و جهان با چالش‌های متعددی روبه رو کند، چون مهمترین و جدی ترین دشمن رشد اقتصادی و توسعه تجاری در هر منطقه و کشوری ایجاد یک فضای ملتهب، حساس و شکننده امنیتی و نظامی است. یعنی بزرگ ترین دشمن توسعه اقتصادی و تجاری ناامنی است. بنابراین چینی ها سعی می کنند با یک هوشمندی سیاسی و دیپلماتیک عملاً راهبرد آمریکا در خصوص برهم زدن موازنه امنیتی در منطقه را مدیریت کنند. بنابراین اگرچه نفوذ آمریکا در هنگ کنگ، تایوان و کشورهای دیگر جزو خط قرمز پکن در خصوص نادیده گرفتن تمامیت ارضی این کشور تلقی می شود، اما چین سعی می‌کند ضمن دادن پاسخ مقتضی و واکنش لازم با هدف حفظ تمامیت ارضی از دامن زدن به اختلافات و شکننده تر کردن وضعیت منطقه جلوگیری کند.

به فرانسه، انگلستان و استرالیا اشاره کردید. در این راستا به نظر می رسد بعد از پیمان اوکاس شرایط برای نقش آفرینی پاریس در مهار چین دیگر مهیا نیست، خصوصاً اینکه هنوز گسل دیپلماتیک پیش آمده بین پاریس با واشنگتن و کانبرا هنوز ترمیم نشده است و برخی معتقدند این گسل دیپلماتیک قطعاً بر مناسبات تجاری، اقتصادی و حتی همکاری های دفاعی فرانسه با ایالات متحده و حتی ناتو هم اثر خود را خواهد داشت؟

اگرچه بعد از انعقاد پیمان آوکاس شرایط برای تداوم روابط گرم و حسنه فرانسه با ایالات متحده آمریکا وجود ندارد، اما به نظر می رسد که در کوتاه مدت این گسل ترمیم خواهد شد و روابط دو طرف دوباره به سطح قبل باز خواهد گشت. به هر حال نباید فراموش کرد که دو کشور فرانسه و ایالات متحده آمریکا از نظر تاریخی به خصوص که دو کشور در دو مقطع جنگ های استقلال طلبانه آمریکا و جنگ جهانی دوم کمک های شایانی به هم کردند. این مهم موتور محرکه تداوم و تعمیق روابط دو کشور بوده است. لذا واشنگتن و پاریس این توان را دارند که سردی روابط را کنار بگذارند. ضمن اینکه اگرچه در وهله اول به نظر می رسد که در سایه لغو قرارداد خرید زیردریایی توسط استرالیا از فرانسه شاهد شکاف روابط و سردی مناسبات بین کاخ الیزه با کاخ سفید هستیم، اما در یک نگاه عمیق تر دلیل این وضعیت و ناراحتی فرانسوی ها آن است که چرا ایالات متحده نقش جدی به پاریس در مهار چین نداده است و عملاً پیمان آوکاس با حضور انگلستان، آمریکا و استرالیا بدون نقش آفرینی فرانسه بسته شده است. به هر حال فرانسه به عنوان جبهه و پیشانی تحرکات سیاسی، دیپلماتیک، نظامی و دفاعی اتحادیه اروپا به شدت تمایل دارد در عمده تحولات جهانی نقش جدی ایفا کند، آن هم در رقابت بین دو ابر قدرت جهانی. با همه این اوصاف نکته مهمتر اینجاست که به نظر می رسد راهبرد مهارت چین برای کشورهای غربی و به خصوص ایالات متحده آمریکا از آن درجه از اهمیت برخوردار است که علاوه بر ناتو، کشورهای اروپایی و کشورهای آسیای جنوبی شرقی با محوریت کشورهای پیرامونی چین سعی شده است استرالیا هم با تقویت و تجهیز نیروی نظامی و دفاعی وارد جرگه کشورهای مهار کننده چین شود. 

اگر بخواهیم از کشورهای آسیای جنوب شرقی عبور کنیم و دیگر مناطق جهان را به واسطه تقابل آمریکا با چین را مورد ارزیابی قرار دهیم به نظر می رسد که همه کشورها با شدت و ضعف تحت تاثیر درگیری دو ابرقدرت قرار گرفته اند، از آمریکای لاتین و آفریقا تا آسیای میانه و .... حال در یک نگاه کلی و کلان کفه کشورهای حامی آمریکا سنگین تر است یا چین؟

در پاسخ دقیق باید عنوان کرد که چینی ها به دلیل پیاده کردن نوعی سیاست استعماری و استثماری جدید و مدرن در قرن ۲۱ و هزاره سوم عملاً با دست خود شرایطی را در جهان به وجود آورده اند که کشورها به جرگه غرب و حامیان آمریکا ملحق شوند. چون چین در هر کشور و منطقه ای که پا گذاشته است ابتدا با کمک های مالی و انسان دوستانه سعی می کند اعتماد آن کشور و ساختار سیاسی را به دست آورد. بعد با دادن وام های کلان عملاً آن کشور به قبضه چین در خواهد آمد. در این رابطه حتی برخی از جزایر آفریقا به صورت ۹۹ ساله به تملک چینی ها درآمده است. این شرایط سبب می‌شود که خود این کشورها برای فرار از سیاست استثماری و استعماری جدید و مدرن چین به دامان آمریکا پناه ببرند. با تداوم این شرایط طبیعی است که در کوتاه مدت و میان مدت کفه کشورهای حامی ایالات متحده آمریکا سنگین‌تر خواهد شد.

اگر بخواهیم تمرکز جدی روی منطقه خودمان یعنی خاورمیانه و آسیای غربی داشته باشیم به نظر می‌رسد که تحریکات و تحولات سال‌های اخیر در این منطقه هم می‌تواند تحت تاثیر تقابل آمریکا و چین قرار گیرد. در همین راستا بسیاری معتقدند که روی کار آمدن دونالد ترامپ و تداوم سیاست خروج نظامی آمریکا از منطقه غرب آسیا توسط رقیبش یعنی جو بایدن عملاً با این هدف صورت گرفته است که کاخ سفید تمرکز جدی روی تقابل چین داشته باشد. بنابراین سعی شده است با توافقاتی مانند پیمان ابراهیم روابط کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس با اسرائیل بیش از پیش تعمیق پیدا کند. در کنار آن نیروهای نظامی آمریکا از غرب آسیا خارج شوند. نوعی مدیریت دیپلماتیک در خصوص ایران اجرا شود تا با حل و فصل پرونده فعالیت های هسته ای، احیای برجام، احیای روابط ایران با برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس، رفع نگرانی‌ها بابت توان دفاعی و نفوذ منطقه ای تهران، عملا تمام تمرکز، انرژی و نگاه‌ آمریکا معطوف به آسیای جنوب شرقی و مهار چین  شود. بنابراین خاورمیانه دیگر آن اهمیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک سابق را ندارد. ارزیابی شما در این خصوص چیست؟

واقعیت این است که با آغاز هزاره سوم ایالات متحده آمریکا اولویت راهبرد سیاست خارجی خود را مهار چین قرار داد. اگرچه بعد از یازدهم سپتامبر دولت بوش پسر با لشکر کشی به افغانستان و خصوصا عراق تا چند سال مرکز ثقل نگاه سیاسی، امنیتی و دیپلماتیک جهانی را روی خاورمیانه قرار داد، اما به موازات آن طی تمام این سال ها کاخ سفید از هیچ تلاشی برای مهار چین هم دریغ نکرده است. ولی بعد از روی کار آمدن باراک اوباما و بعد از آن دونالد ترامپ و اکنون جو بایدن محوریت راهبردی کاخ سفید فقط و فقط مهار چین است. بنابراین بخشی از هرگونه تحرک، اتفاق، تصمیم، جنگ، صلح، توافق و ... در منطقه می تواند به دلیل تاثیرات سیاست مهار چین توسط آمریکا باشد. اما در خصوص اهمیت ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک منطقه غرب آسیا به خصوص خلیج فارس باید عنوان کرد که کماکان این اهمیت راهبردی برای این منطقه وجود دارد، چون چین به عنوان یکی از مهمترین وارد کنندگان انرژی کماکان عمده نیازهای خود برای تامین سوخت و خرید نفت خام را از خاورمیانه، خلیج فارس، تنگه هرمز و دریای عمان تامین می کند. بنابراین حتی اگر آمریکا بخواهد تمرکز خود را روی منطقه آسیای جنوب شرقی و مهار چین قرار دهد، بخشی از این مهار باید در جغرافیای آسیای غربی با تمرکز روی خلیج فارس و تنگه هرمز صورت بگیرد. پس می بینید که خاورمیانه کماکان اهمیت خود را دارد. البته به دلیل سیاست مهار چین ما شاهد یک دوگانگی در میان کشورهای منطقه خوارمیانه هستیم که سعی می‌کنند یا به جرگه ایالات متحده آمریکا بپیوندند و یا چین، اما نکته مهم اینجاست که عملا نوع هوشمندی و انعطاف سیاسی در میان کشورهای حاشیه خلیج فارس شکل گرفته است که سعی می کند علاوه بر پیگیری روابط خود با آمریکا، مناسبات تجاری هم با چین برقرار کنند. متاسفانه در این بین ایران به دلیل سیاست بسته عملاً همه تخم مرغ های خود را در سبد چین قرار داده است. لذا از هم اکنون باید خود را مهیای همان سیاست استثماری و استعماری نوین چینی‌ها کند که قبلاً به آن اشاره کردم. از طرف دیگر شما به پیمان ابراهیم اشاره داشتید. پیرو این مهم ما شاهد اجرای نوعی سیاست دکترین نیکسون هستیم. یعنی زمانی که آمریکا سعی کرد از ویتنام خارج شود عملاً مدیریت منطقه را به چینی‌ها یعنی رقیب اتحاد جماهیر شوروی سپرد، به موازات آن سعی شد مدیریت منطقه خاورمیانه هم به ایران و عربستان سعودی به عنوان ژاندارم منطقه سپرده شود تا عملا اطمینان ایالات متحده آمریکا بایت این مناطق راحت باشد. اکنون واشنگتن با قراردادهای تسلیحاتی با کشورهای حاشیه خلیج فارس و انعقاد توافقاتی مانند پیمان ابراهیم سعی دارد که دوباره امنیت منطقه را به خود کشورهایی حاشیه خلیج فارس بسپارد تا امنیت اسرائیل به امنیت این کشورها گره بخورد که در نهایت تمرکز جدی تری روی آسیای جنوب شرقی و مهار چین داشته باشد. مضافا شما به مسئله خروج آشفته آمریکا از افغانستان اشاره کردید. قطعاً این مسئله با هدف ایجاد ناامنی، هم برای چین، هم برای روسیه و هم برای ایران ذیل احیای حکومت طالبانی در دستور کار است. اگرچه طالبان صراحتا عنوان داشته است که قصدی برای ایجاد ناامنی برای همسایگان افغانستان ندارد، اما مطمئنا در میان مدت شاهد پوست اندازی و نشان دادن چهره واقعی حکومت طالبانی خواهیم بود که به ایجاد ناامنی های برای ایران منجر خواهد شد. هر چند که از همین الان هم با وقوع برخی اتفاقات مانند دو انفجار در قندوز و قندهار نشانه‌های این سیاست وجود دارد. در عین حال نباید فراموش کنیم که طالبان یک گروه یکدست، همگن و متحد نیست، بلکه جریان های رادیکال تری وجود دارد که دشمنی جدی با جمهوری اسلامی ایران دارد. اینجاست که احیای حکومت طالبانی توسط آمریکا یعنی یک تیر و چند نشان زدن است. چون احیای طالبان یعنی ایجاد ناامنی برای ایران، روسیه، چین و شکست کلان پروژه یک کمربند - یک جاده.