مذاکره و دیپلماسی، تنها علاج وضعیت فعلی ایران

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی – در راستای کاهش تعهدات هسته ای ایران، ذیل برجام به منظور تقابل با سیاست های خصمانه آمریکا و نیز تعلل کشورهای اروپایی در خصوص انجام تعهدات برجامی خود، حسن روحانی امروز (چهارشنبه) طی سخنانی رسما عنوان داشت که فروش اورانیوم غنی شده و آب سنگین ایران متوقف خواهد شد. اما به واقع آثار و تبعات این اقدام برای برجام و صنعت هسته ای کشور چه خواهد بود؟ این دست اقدامات چه تاثیری بر مناسبات ما با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و روابط تهران با کشورهای اروپایی خواهد داشت؟ حساسیت های اقدام امروز تهران در جامعه جهانی چیست؟ دیپلماسی ایرانی برای بررسی مسئله، گفت و گویی را با علی بیگدلی، استاد دانشگاه، نویسنده، کارشناس مسائل بین الملل  و پژوشگر حوزه آمریکا و اروپا ترتیب داده است که در ادامه می خوانید: صورت داده است که در ادامه از نظر می گذرانید:

امروز (چهارشنبه) حسن روحانی، رئیس جمهور ایران طی سخنانی در خصوص اقدامات تهران به منظور کاهش تعهدات هسته‌ای ایران، ذیل برجام مسئله توقف فروش اورانیوم غنی شده و آب سنگین را مطرح کرد. در شرایط حساس کنونی این اقدام تا چه اندازه می تواند تامین کننده منافع کشور باشد؟ 

همان گونه که در مصاحبه های پیشین با دیپلماسی ایرانی عنوان داشتم دونالد ترامپ به دلایل متعدد توافق هسته ای که در دوران باراک اوباما را شکل گرفته بود، زیر سوال برد و قبل از ۱۸ اردیبهشت سال ۱۳۹۷ (سالروز خروج ترامپ از برجام) بارها خواستار انجام مذاکره با ایران برای تصحیح و تکمیل آن بود. اما به دلیل این که تهران مناسبات خود را با دولت ترامپ قطع کرد، سیاست خارجی ما به سمت روسیه، چین و به ویژه کشورهای اروپایی رفت، اما نکته اینجا بود که تروئیکای اروپایی همان بازی که در یک سال گذشته بر سر برجام و ایران درآوردند، در آن مدت هم در پیش گرفتند که نهایتا به خروج دونالد ترامپ از برجام منجر شد. همه این شرایط در طول یک سال گذشته دست به دست هم داد تا تنش تهران و واشنگتن به اوج خود برسد، تنشی که اکنون زمزمه های سست شدن پایه های توافق هسته ای را مطرح می کند. لذا در این مقطع این اقدام تهران بدون تبعات و حساسیت نخواهد بود، اما باید دید که در آینده مصداق تبعات این اقدامات چیست تا به صورت دقیق تری به سوال شما پاسخ داده شود. اما این اقدام هر چه باشد در این برهه نمی تواند به صلاح ما باشد. 

پیرو نکته شما تبعات احتمالی توقف فروش اورانیوم غنی شده و آب سنگین چه خواهد بود؟ 

طبق متن برجام، به خصوص بندهای پایانی آن یعنی بند ۲۶، ۲۸، ۲۹ و به ویژه ۳۶ ایران می تواند اقدامات لازم و مقتضی خود را در صورت هرگونه اعمال فشار و یا عدم اجرای تعهدات از طرف های مقابل داشته باشد. در این راستا عنوان شده است که اگر آمریکا در خصوص برجام نقض عهدی را داشته باشد، تهران می تواند شکایت خود را به کمیسیون مشترک ارجاع دهد که ابتدا در سطح معاونین امور خارجه این شکایت پیگیری می شود. در صورت عدم پیگیری این مسئله در سطح وزرای امور خارجه در دستور کار خواهد بود. اما در صورتی که هیچ کدام از این مراحل نتواند پاسخ قانع‌کننده‌ای به ایران بدهد، تهران می‌تواند برخی از فعالیت‌های هسته‌ای خود را دوباره به جریان بیندازد. در این راستا اقدامات تهران مبنی بر عدم فروش اورانیوم غنی شده و آب سنگین می تواند حساسیت جدی در پی داشته بشد. خصوصا که ذخیره اورانیوم غنی شده بیش از ظرفیت در صورت عدم فروش و عدم خروج از کشور می تواند تبعات جدی برای ما داشته بشد.  

اما حتی اگر اقدامات تهران در خصوص توقف فروش اورانیوم غنی شده و آب سنگین گام به گام، متناسب با برجام و زیر نظر آژانس بین المللی انرژی اتمی صورت گیرد، باز حساسیت هایی را در پی خواهد داشت؟

نکته مهمی که در اینجا وجود دارد این است که مطابق با برجام این اقدامات، حال در هر سطحی و با هر سناریویی که انجام شود تنها با نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی است و هیچ نهاد دیگری نمی تواند مسئله نظارت را پیگیری کند. خود همین مسئله احتمال دارد تبعاتی را برای جریان سازی علیه ایران در پی داشته باشد. خصوصاً که خود آژانس بین المللی انرژی اتمی نیز توان چندان زیادی در تقابل سیاسی با برخی برنامه ها و سناریوها را ندارد. لذا باید در آن زمان مذاکره برای توافق هسته ای برخی از مجاری مهم بین‌المللی دیگری را برای نظارت بر اقدامات کنونی تهران در نظر می‌گرفتیم تا تضمین بهتری برای اقدامات تهران و جلوگیری از جوسازی در رابطه با توقف فروش اورانیوم غنی شده و آب سنگین باشد. چون یقینا مسئله غنی سازی از آن دست حساسیت هایی است که می تواند زمینه اجماع جهانی علیه تهران و خدای ناکرده ارجاع پرونده های ما به شورای امنیت را فراهم می‌کند. 

یعنی شما معتقدید که اکنون احتمال دارد با اقدام امروز تهران کشورهای اروپایی در راستای برنامه‌ها و اهداف کاخ‌سفید گام بردارند؟

این مسئله تا حد زیادی منوط به شدت عمل اقدام تهران است. باید دید که این اقدام در چه سطحی از جانب تهران اعمال می شود. به هر حال نمی‌توان منکر برخی حساسیت‌ها بود و احتمالا برخی از کشورهای عربی منطقه، اسرائیل و خود آمریکا از این مسئله نهایت جوسازی و جنگ روانی را علیه تهران خواهند داشت. من طول مصاحبه های پیشین با دیپلماسی عنوان داشتم که اگرچه کشورهای اروپایی در راستای اجرای تعهدات خود چندان صادق نبوده‌اند و به دلیل وابستگی بسیار زیاد سیاسی و اقتصادی به آمریکا توان اجرایی تعهدات خود را ندارند، اما نباید به گونه‌ای اقدام کرد که زمینه همسویی قاره سبز با آمریکا شکل بگیرد، چون به هرحال اکنون حلقه عمل اسرائیل، عربستان سعودی و آمریکا با عدم الحاق اروپا به آنها کامل نیست. لذا باید بپذیریم که در صورت الحاق اتحادیه اروپا و به خصوص کشورهای مهم اروپایی یعنی آلمان، فرانسه و انگلستان به این جرگه احتمال هرگونه اتفاق حتی تنش نظامی وجود دارد. چون همان طور که گفتم احتمالا پرونده ما در شورای امنیت ذیل فصل هفتم قرار خواهد گرفت. 

به تنش نظامی احتمالی با ایران اشاره داشتید. اخیرا جان بولتون، مشاور امنیت ملی کاخ سفید در مواضعی عنوان داشت که برنامه اعزام ناوگروه به خلیج فارس می‌تواند پالسی برای تهدید نظامی علیه ایران باشد. آیا این دست مواضع را یک بلوف سیاسی می‌دانید یا واقعاً شرایط به سمت تنش نظامی در حال پیشروی است؟

به هر حال باید بپذیریم که اکنون جمهوری اسلامی ایران در یک شرایط عادی سیاسی، دیپلماتیک، اقتصادی و حتی امنیتی - نظامی قرار ندارد. اگرچه در طول یکی دو سال اخیر میزان فعالیت‌های ایران در منطقه کاهش پیدا کرده و تهران سیاست خویشتنداری را در پیش گرفته است، اما به واسطه وابستگی برخی از گروه های امنیتی و نظامی فلسطینی، لبنانی، سوریه ای، عراقی و یمنی به تهران هنوز حساسیت هایی در این خصوص وجود دارد که می‌تواند با موج سواری برخی از کشورهای عربی به همراه اسرائیل، زمینه را برای تنش نظامی علیه تهران شکل دهد، به خصوصکه مسئله اعزام ناوگروه‌های جنگی آمریکایی به خلیج فارس یقیناً به درخواست و با هزینه کشورهای عربی خواهد بود. لذا باید یک نوع عقلانیت سیاسی و دیپلماتیک در دستور کار قرار گیرد و شرایط به سمت تعدیل و کاهش حساسیت ها پیش رود.

اما پتانسیل داخلی برای کاهش تعهدات هسته ای ذیل برجام متناسب با مواضع روحانی در خصوص توقف فروش اورانیوم غنی شده و آب سنگین تا چه اندازه مهیا است؟

به نظر من اکنون وضعیت اقتصادی بسیار نابسامانی که طی روزها و هفته های اخیر برای کشور شکل گرفته و تبعات ناشی از سیل هم بر آن افزوده است، فضای چندان مناسبی را در اختیار تهران قرار نمی دهد. ما در همین روزهای اخیر شاهد افزایش قیمتهای بسیار عجیب و غریب در مسکن، خودرو و حتی اقلام مصرفی مردم هستیم. لذا نمی‌توان عنوان داشت که شرایط داخلی چندان به سود ما خواهد بود، به خصوص اگر تبعات اقدام امروز ایران برای کشور مثبت نباشد. از این رو من معتقدم که باید از روزنه اروپایی‌ها برای تداوم مذاکره استفاده کنیم. اگر ما شش ماه پیش این پروسه را در پیش می گرفتیم اکنون سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در لیست گروه‌های تروریستی قرار نداشت. ما باید به جای تخاصم و شعار دادن به فکر اجرایی کردن یک سیاست و دیپلماسی معقول و متناسب با واقعیت باشیم. متاسفانه هر روز که می‌گذرد ما کشور را بیشتر دچار محدودیت می کنیم و با در پیش گرفتن این سیاست های شعاری هر روز لایه های تحریمی بیشتری دور کشور خواهیم پیچید که در آینده برچیدن آن کار بسیار دشواری خواهد بود. 
با وجود آن که انتقادات بسیار جدی به این دست مواضع من وجود دارد و احتمالا هم بیشتر خواهد شد، باز تأکید دارم که برای برون رفت از این مشکلات کشور هیچ راهی جز مذاکره نداریم. یعنی هیچ راهی به جز دیپلماسی نمی‌تواند ناجی ایران باشد. البته این مسئله دال بر تسلیم شدن ایران نیست، چون به هرحال تهران هم دارای اهرم‌های فشار و برگ های برنده خود است. ما باید از همه این مسائل نهایت استفاده را ببریم. به هرحال ما نقش بسیار بزرگی در نظام بین الملل و ساختار دیپلماسی جهانی داریم، اما نمی دانم چرا با این پتانسیل تن به مذاکره نمی دهیم. 

ولی به نظر شما در کل می توان عنوان داشت که اکنون زمینه ها و بستر برای خروج ایران از برجام و مرگ توافق هسته ای با توقف فروش اورانیوم غنی شده و آب سنگین شکل گرفته است؟

به هیچ وجه چنین مسئله ای صحت ندارد. چون خروج ایران از برجام چندان کار ساده ای نیست. نباید این گونه قلمداد کرد که رئیس جمهوری ایران به راحتی و در قالب یک سخنرانی می‌تواند خود را از برجام خارج کند. اگرچه ایالات متحده آمریکا در طول یک سال گذشته با اعمال فشار سعی کرده است شرایط را طوری پیش ببرد که ایران به صورت داوطلبانه از برجام خارج شود. اما باید گفت که خروج از توافق هسته ای و مرگ برجام هیچ سودی برای ایران نخواهد داشت و تنها زمینه را برای بازگشت ایران به نقطه آغازین و حتی بدتر از آن شکل خواهد داد. پس مطمئن باشید که اگر شرایط آن مهیا بود و تبعات منفی جدی برای ایران در پی نداشت یقیناً خیلی قبل تر از این دولت حسن روحانی از برجام خارج می شد. اگرچه اکنون در جامعه و افکار عمومی این سوال پیش آمده که با توجه به تحریم های آمریکا چرا ایران در برجام باقی مانده است، اما نمی دانند که تبعات خروج از برجام چیست؛ تبعاتی که می تواند بدترین سناریوها را برای کشور رقم بزند. اتفاقا مسئولین با اشراف بر این سناریوها و تبعات است که از خروج از برجام دوری می گزینند. اگر این تبعات وجود نداشت، مطمئن باشید ما خیلی پیش تر از برجام خارج شده بودیم.

در این راستا سفر دیشب آقای ظریف به روسیه را تا چه اندازه موثر می دانید، به ویژه که برخی معتقدند با توان و ظرفیت سیاسی روسیه می توان برخی حساسیت های اقدام امروز تهران را کاهش داد؟

به هیچ وجه روسیه این توان را ندارد. چرا که اکنون خود روسیه هم زیر بار تحریم‌های جدی ایالات متحده آمریکا قرار دارد و از آن سو این کشور نیز در مظان اتهام است، چون به واسطه همکاری با ایران احتمالا مسکو نیز به انجام فعالیت‌های هسته‌ای غیرمتعارف با تهران متهم شود. مضافا به واسطه سایه سنگین آمریکا بر کشورهای اروپایی و ترس از تحریم ها کاخ سفید، قاره سبز گوش شنوایی برای مواضع مسکو در این خصوص نخواهد داشت. پس تنها احتمالا چین است که پیرو مواضع مسکو خواهد بود.