راهبردهای ایران چه می‌تواند باشد
پیامدهای همگرایی اقتصادی آذربایجان، ترکیه و اسرائیل
نویسنده: کیوان محله ای، فارغ تحصیل علوم سیاسی و حقوق بین‌الملل از دانشگاه سوربن فرانسه، عضو اندیشه ورز اندیشکده ترند
دیپلماسی ایرانی: قفقاز جنوبی به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی خاص و منابع انرژی غنی، همواره یکی از کانون‌های رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای بوده است. در دو دهه اخیر، تحولات ساختاری در حوزه انرژی، زیرساخت‌های ترانزیتی و ملاحظات امنیتی موجب شکل‌گیری یک بلوک اقتصادی – سیاسی میان آذربایجان، ترکیه و اسرائیل شده است. این بلوک با تمرکز بر انتقال انرژی، تجارت و همکاری‌های امنیتی، در حال تثبیت است و به‌طور مستقیم بر منافع ملی ایران تأثیر می‌گذارد. پرسش اصلی این است که: پیامدهای همگرایی اقتصادی آذربایجان، ترکیه و اسرائیل برای ایران چیست و تهران چه راهبردهایی می‌تواند اتخاذ کند؟
مرور ادبیات
مطالعات ژئوپلیتیک انرژی بر این نکته تأکید دارند که مسیرهای انتقال انرژی نه تنها جنبه اقتصادی بلکه ابعاد ژئواستراتژیک دارند (Yergin, 2011). نظریه «وابستگی متقابل پیچیده» (Keohane & Nye, 1977) نیز نشان می‌دهد که همکاری‌های اقتصادی می‌توانند به تقویت پیوندهای امنیتی و سیاسی منجر شوند. در زمینه قفقاز جنوبی، پژوهش‌هایی بر نقش ترکیه به‌عنوان هاب انرژی (Özkan, 2020) و همکاری‌های استراتژیک آذربایجان و اسرائیل (Blank, 2018) تأکید کرده‌اند. با این حال، ادبیات موجود کمتر به پیامدهای این روند برای ایران و راهبردهای جایگزین آن پرداخته است؛ خلأیی که مقاله حاضر در پی پر کردن آن است.
تحلیل همگرایی سه‌جانبه
۱. ابعاد انرژی و ترانزیت
آذربایجان از طریق پروژه‌های BTC، BTE و TANAP توانسته انرژی خود را به مدیترانه و اروپا منتقل کند.
ترکیه نقش یک «مسیر ترانزیتی کلیدی» و در عین حال «هاب انرژی» را ایفا می‌کند.
اسرائیل نیز از آذربایجان به‌عنوان یکی از تأمین‌کنندگان اصلی نفت خود بهره می‌برد و در مقابل، فناوری و تجهیزات نظامی در اختیار باکو قرار می‌دهد.
۲. ابعاد امنیتی – نظامی
همکاری اطلاعاتی و تسلیحاتی میان باکو و تل‌آویو، موازنه امنیتی منطقه را تغییر داده است.
حضور فعال ترکیه در جنگ ۲۰۲۰ قره‌باغ، جایگاه آنکارا در قفقاز جنوبی را تقویت کرد.
۳. پیامدها برای ایران
محدودیت ژئوپلیتیکی در مرزهای شمال‌غربی.
تضعیف جایگاه ترانزیتی ایران در اتصال خزر به مدیترانه.
تهدیدات امنیتی ناشی از حضور اسرائیل در مجاورت مرزهای ایران.
راهبردهای پیشنهادی برای ایران
۱. توسعه کریدور شمال–جنوب (INSTC): ایران می‌تواند با تکمیل پروژه‌هایی چون خط ریلی رشت–آستارا، مسیر جایگزین و رقابتی در برابر محور آذربایجان–ترکیه ایجاد کند.
۲. همکاری با ارمنستان و آسیای مرکزی: سرمایه‌گذاری در انرژی و حمل‌ونقل با ارمنستان و کشورهای آسیای مرکزی، موجب موازنه‌سازی در برابر بلوک سه‌جانبه خواهد شد.
۳. دیپلماسی انرژی فعال: ایران با بهره‌گیری از ظرفیت‌های سوآپ نفت و گاز، صادرات برق و توافق‌های دو و چندجانبه، می‌تواند به یک «گره انرژی» در منطقه تبدیل شود.
۴. تنوع‌بخشی به شرکای اقتصادی جهانی: همکاری با اقتصادهای نوظهور (چین، هند، برزیل) و مشارکت در ابتکارهایی چون BRICS+ جایگاه ایران را در نظام اقتصادی جهانی تقویت می‌کند.
5. دیپلماسی نرم و فرهنگی:
ایران می‌تواند از پیوندهای تاریخی و فرهنگی در قفقاز برای ایجاد بسترهای جدید همکاری اقتصادی استفاده کند؛ ظرفیتی که رقبای ایران فاقد آن هستند.
نتیجه‌گیری
همگرایی اقتصادی آذربایجان، ترکیه و اسرائیل به‌عنوان یک اتحاد نوظهور در قفقاز جنوبی، توازن قوا و ژئواکونومی منطقه را دگرگون ساخته است. این روند گرچه چالش‌های قابل‌توجهی برای ایران ایجاد می‌کند، اما در عین حال فرصتی برای بازتعریف نقش تهران در منطقه است. اتخاذ یک رویکرد اقتصادمحور، چندبعدی و هوشمندانه به ایران اجازه می‌دهد تا نه تنها تهدیدها را مدیریت کند بلکه جایگاه تاریخی خود در قفقاز جنوبی را نیز بازسازی نماید.
نظر شما :