کریدور زنگزور؛ پیشروی پنهان ناتو به قلب اوراسیا

نویسنده: پیمان صالحی کارشناس ارشد فلسفه سیاسی غرب

دیپلماسی ایرانی: کریدور زنگزور، که به‌ظاهر پروژه‌ای فنی برای اتصال آذربایجان به نخجوان از طریق جنوب ارمنستان است، به یکی از حساس‌ترین تحولات ژئوپولیتیک منطقه پس از جنگ دوم قره‌باغ تبدیل شده است. در حالی که حامیانش آن را مسیری برای تسهیل تجارت معرفی می‌کنند، واقعیت این است که اجرای آن تحت حمایت ترکیه و بازیگران غربی، می‌تواند موازنه قدرت در قفقاز جنوبی را دگرگون کند، نفوذ روسیه را محدود سازد، و جایگاه ایران را به‌عنوان مسیر کلیدی ترانزیت شرق غرب به حاشیه براند. این مقاله به بررسی ابعاد پنهان این پروژه، پیوند آن با راهبردهای ناتو و الزامات ایران برای مقابله با پیامدهای آن می‌پردازد.

کریدور زنگزور که در نگاه اول به‌عنوان مسیر تجاری برای اتصال جمهوری آذربایجان به نخجوان از طریق جنوب ارمنستان معرفی می‌شود، در واقع یک مانور ژئوپولیتیک مهم با پیامدهای مستقیم برای موازنه قدرت در قفقاز جنوبی و کل فضای اوراسیاست.

برای ایالات متحده، اتحادیه اروپا و ترکیه، این مسیر فرصتی است برای بازترسیم نقشه ژئوپولیتیک منطقه به‌گونه‌ای که نفوذ روسیه و ایران کاهش یابد.

برای مسکو، این کریدور به‌معنای تضعیف اهرم فشارش بر ارمنستان و کاهش توان کنترلش بر معماری امنیتی منطقه است.

برای تهران، این پروژه خطر به حاشیه رفتن نقش ایران به‌عنوان مسیر ترانزیت شرق – غرب و تضعیف روابط با ارمنستان و دیگر بازیگران منطقه را به همراه دارد.

در محاسبات راهبردی واشینگتن، قفقاز جنوبی همواره یک گذرگاه حیاتی برای اتصال اروپا به آسیای مرکزی و حوزه خزر بوده است. پس از جنگ اوکراین، توجه ناتو به این منطقه شدت گرفت تا کمربندی از زیرساخت‌ها و ترتیبات سیاسی هم‌سو با غرب از بالتیک تا دریای سیاه و حوزه خزر ایجاد کند. کریدور زنگزور، اگر تحت مدیریت غرب و ترکیه اجرا شود، هم حلقه لجستیکی و هم نمادین این زنجیره خواهد بود.

برای روسیه، این پروژه در حکم عقب‌نشینی از حوزه حائل امنیتی سنتی خود است. کنترل مسیرهای ترانزیتی ارمنستان یکی از ابزارهای کلیدی نفوذ مسکو بوده و حضور نظامی و میانجی‌گری‌اش بین ایروان و باکو ضامن ثبات نسبی منطقه بر اساس منافع خودش بوده است. اجرای زنگزور تحت مدیریت هم‌پیمانان غرب، این نقش را به‌شدت تضعیف می‌کند، به‌ویژه در شرایطی که نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، گرایش بیشتری به کاهش وابستگی به مسکو و نزدیکی به اتحادیه اروپا و آمریکا نشان داده است.

برای ایران نیز پیامدهای کریدور زنگزور ماهیتی راهبردی دارد. تهران سرمایه‌گذاری زیادی بر مسیرهای شمال – جنوب از طریق کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال – جنوب (INSTC) انجام داده است که روسیه، ایران و هند را به‌هم متصل می‌کند. زنگزور می‌تواند ایران را از مسیرهای تجاری شرق – غرب کنار بزند، جایگاهش را به‌عنوان هاب ترانزیتی تضعیف کند و حتی به تهدیدی امنیتی در مرزهای شمال‌غربی‌اش بدل شود.

از منظر کلان اوراسیایی، زنگزور صحنه تقابل دو مدل نظم منطقه‌ای است:

•    مدل غربی که قفقاز جنوبی را در حوزه اقتصادی و امنیتی همسو با ناتو ادغام می‌کند و نفوذ قدرت‌های سنتی منطقه را می‌شکند.

•    مدل چندقطبی که روسیه، ایران و تا حدی چین از آن حمایت می‌کنند و هدفش حفظ حاکمیت کشورها و جلوگیری از مداخله بی‌ثبات‌کننده خارجی است.

این موضوع فراتر از اختلاف دوجانبه ارمنستان و آذربایجان است و به قلب معماری ادغام اوراسیا مربوط می‌شود. برای روسیه و ایران، واکنش هماهنگ حیاتی است. این واکنش باید شامل توسعه سریع مسیرهای جایگزین، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های محور شمال – جنوب و تعامل فعال با ارمنستان برای جلوگیری از هم‌سویی کامل با طرح‌های غربی باشد.

همچنین مسکو و تهران باید از نقش خود در سازمان‌های چندجانبه مانند اتحادیه اقتصادی اوراسیا، سازمان همکاری شانگهای و بریکس‌پلاس استفاده کنند تا پروژه‌هایی را پیش ببرند که قفقاز جنوبی را به شبکه‌های اقتصادی و امنیتی اوراسیا پیوند دهد. خطر بی‌عملی این است که زنگزور، اگر تحت مدیریت غرب و ترکیه عملیاتی شود، به یک مسیر استراتژیک برای دور زدن روسیه و ایران و تقویت حضور ناتو در نزدیکی مرزهایشان تبدیل شود.

در مقابل، یک راهبرد فعال و هماهنگ می‌تواند این چالش را به فرصتی بدل کند؛ فرصتی برای بسیج کشورهای منطقه علیه مداخلات خارجی، تقویت چارچوب‌های بومی اوراسیایی و نشان دادن اینکه اتصال و ترانزیت می‌تواند بر اساس منافع منطقه‌ای و بدون حذف بازیگران کلیدی شکل بگیرد.

در نهایت، کریدور زنگزور یک آزمون استراتژیک است. نتیجه آن مشخص خواهد کرد که آیا قفقاز جنوبی به مدار راهبردی غرب نزدیک‌تر می‌شود یا به نمونه‌ای از همکاری چندقطبی مقاوم در برابر مهندسی خارجی بدل خواهد شد. برای روسیه، ایران و شرکایش، این نه یک مسئله حاشیه‌ای، بلکه یک جبهه اصلی برای دفاع از فضای ژئوپولیتیکشان است.