روابط ایران و روسیه؛ منافع و تنگناهای استراتژیک

دیپلماسی ایرانی: در شرایطی که جمهوری اسلامی ایران به دلیل چالش های موجود در پرونده هسته ای خویش و برخی موضوعات دیگر، رودرروی آمریکا و کشورهای اروپایی قرار گرفته و اساسا در دولت سیزدهم نگرش مثبتی نسبت به عملکرد کشورهای غربی و توسعه روابط با آنها وجود ندارد، سیاست «نگاه به شرق» و به ویژه رابطه با روسیه از اهمیت ویژه ای برخوردار شده است. 

اگرچه روسیه در قرون گذشته، روابط خصومت آمیزی با ایران داشت و حتی بخش‌هایی از سرزمین ایران به اشغال این کشور درآمد؛ اما در سال های اخیر، شرایطی پیش آمده که در قالب آن همکاری و نزدیکی با روسیه به گزینه ای جدی برای ایران تبدیل شده است. واقعیت این است که روابط دو جانبه ایران و روسیه از تاریخچه‌ای طولانی از همکاری در خصوص موضوعات مورد علاقه مشترک برخوردار است و به طور غیرمستقیم در نتیجه سیاست های آمریکا در قبال ایران در حال تقویت نیز هست.

در سال های گذشته، نزدیکی و همکاری ایران با روسیه باعث شد تا بازار جهانی نفت قوام بیشتری یابد و البته در کنار آن با همراهی برخی کشورهای دیگر، «اوپک گازی» نیز شکل گرفت تا کشورهای دارای این منبع استراتژیک را از قدرت کنترل بیشتری بر منابع و منافع خود بهره مند سازد. از سوی دیگر، تلاش های امریکا برای فراگیر ساختن و جهانی کردن نظم مورد نظر خویش و تک قطبی ساختن جهان مورد مخالفت هر دو کشور ایران و روسیه است؛ بر این اساس انگیزه دیگر همکاری دو کشور، حمایت از ایجاد یک نظام چندقطبی و مقابله با یک جانبه‌گرایی امریکا بوده است. 

منافع مشترک ایران و روسیه در تعطیلی پایگاه های آمریکا و سایر کشورهای غربی در منطقه غرب آسیا، مقابله با خطر داعش و تروریسم، جذابیت همکاری‌های نظامی و تسلیحاتی و در ماه های اخیر نیز تحریم شدن روسیه از سوی کشورهای غربی به دلیل حمله به اوکراین و قرار گرفتن دو کشور در وضعیتی مشابه و تلاش برای بی اثر کردن تحریم ها، از دیگر دلایل و انگیزه هایی بوده که ایران و روسیه را به هم نزدیک کرده است. 

هر چند در همین سال ها، روابط ایران و روسیه با چالش‌های جدی نیز مواجه بوده است؛ مواضع نه چندان دوستانه روس‌ها در موضوع پرونده هسته ای ایران و قطعنامه هایی که در سال های گذشته علیه کشورمان صادر می شد، تاخیر در راه اندازی نیروگاه بوشهر، عدم تحویل سامانه دفاعی اس-300 به کشورمان، شیطنت‌های روسیه برای ممانعت از حضور ناوگان دریایی ایران در دریای خزر و دیگر مسائل باعث شده تا در مورد مناسبات ایران و روسیه و متوازن بودن آن بحث های بسیاری صورت بگیرد. 

برخی از تحلیلگران معتقدند جمهوری اسلامی ایران به دلیل موقعیت استراتژیک، ژئوپلیتیک و برخورداری از فاکتورهای مختلف قدرت منطقه ای، از جایگاه مهمی در سیاست خارجی روسیه برخوردار شده است و این امر به راهبردی شدن روابط ایران و روسیه کمک خواهد کرد. در این میان، به طور خاص توسعه روابط سیاسی، اقتصادی و نظامی ایران و روسیه در سطحی کلان و ایجاد نقشه روابط راهبردی میان دو کشور، ضمن تأمین منافع و امنیت دو کشور، به کابوسی تمام عیار برای کشور‌های غربی و بویژه آمریکا تبدیل شده است و تا حد زیادی می‌تواند بلوک قدرت ضدآمریکایی در جهان را تقویت کند. 

در مقابل، عده ای دیگر از تحلیلگران بر این باورند که بر خلاف مقامات ایران، روسیه به مناسباتش با تهران نگاه راهبردی ندارد؛ چرا که این کشور طبق رویه معمول سایر کشورها، به دنبال منافع ملی خویش است و از آنجا که سیاست خارجی ایران همواره در حال تنش با غرب و به ویژه آمریکاست، مسکو حاضر نیست در شرایط معمولی (نه شرایط فعلی که در جنگ با اوکراین است) اعتبار و وزن بین‌المللی خود را پشتوانه چنین مناسبات تنش‌آلودی کند و به ارتباطاتش با آمریکا و سایر بخش‌های جهان خلل وارد آورد. همچنین روسیه مناسبات گسترده‌ای با رژیم اسرائیل و کشورهای حوزه خلیج فارس به ویژه عربستان سعودی دارد و ارتباط استراتژیک با ایران که دارای رویکردی تنش‌آلود با این بازیگران است، طبیعتاً تأثیرات منفی بر مناسبات و منافع مسکو در این زمینه ها خواهد داشت. بنابراین بر اساس دیدگاه این گروه، شکل گیری روابط راهبردی بین دو کشور عملا امکانپذیر نیست.

در جمع بندی و تحلیل نهایی از این نظرات و دیدگاه ها باید گفت در عرصه روابط بین الملل توسعه روابط با کشورها و گریز از تنهایی استراتژیک، هنر و مهارتی است که از دیپلمات های همه کشورها انتظار می رود و جمهوری اسلامی ایران نیز از این امر مستثنی نیست؛ بنابراین توسعه روابط با کشوهای قدرتمند غیر غربی همچون روسیه و چین نیز به طور کلی امری مثبت و دارای منافع پایدار است. با این وجود، لازم است دیپلمات های ایرانی در توسعه روابط بین المللی و از جمله رابطه با روسیه دو اصل اساسی را مد نظر قرار دهند؛ نخست اینکه طبق آن توصیه معروف «نباید همه تخم مرغهایمان در سبد یک کشور بچینیم»؛ به عبارت دیگر توسعه روابط باید متوازن باشد و طیف وسیعی از کشورها و بازیگران مختلف را دربر بگیرد؛ تا در شرایط معمول و اضطراری بتوانیم از منافع گسترده و متنوع چنین روابطی بهره ببریم و هیچ کشوری نتواند ما را تحت فشار و انزوا قرار دهد. دوم؛ اینکه باید با توسعه و بهره گیری بهینه از پتانسیل ها و مقدورات داخلی همچون به روزرسانی زیرساخت های انرژی، توسعه مسیرهای ترانزیتی و تلاش برای فعال کردن آنها در سطح منطقه ای و جهانی، افزایش تولید محصولات کشاورزی و صنعتی استراتژیک و ...، و وابسته کردن بازیگران منطقه ای و بین المللی به کشورمان، روابط خارجی با همه کشورها از جمله روسیه را به نحوی تنظیم کنیم که دور زدن ایران، بدعهدی و اعمال فشار بر کشورمان، برای آنها نیز حاوی ضررها و آسیب جدی به منافعشان باشد و حداقل نتوانند به عنوان اولین گزینه مطلوب به سراغ چنین سیاست هایی بروند.