چرا تاریخ می خوانیم؟

نویسنده: دکتر محمد بیدگلی، دکترای علوم سیاسی و کارشناس مسائل ایران

دیپلماسی ایرانی: در کشور ما و حتی در جامعه علمی کشور، تاریخ جایگاه سزاوار خود را ندارد و در معرض آسیب‌های جدی از عوام و خواص است؛ چراکه بعضاً دیده می‌شود پاره‌ای از افراد تحصیلکرده اما غیرمتخصص در این رشته به‌نحوی اظهار نظر می‌کنند که گویی نظرشان کارشناسانه و قطعی است. در جوامع پیشرفته نمی‌بینیم که پزشکی درباره مسائل ریاضی رأی و نظر قطعی بدهد و یا یک کارشناس عمران یا زمین‌شناسی خود را در جایگاهی نمی‌بیند که درباره مسائل پزشکی اظهار نظر مطلق داشته باشد؛ اما درباره تاریخ، بسیاری از افرادی که در زمینه دیگری تخصص دارند، خود را مجاز می‌دانند که با کمترین اطلاع از این رشته و حداکثر با خواندن پراکنده چند روزنامه یا چند مقاله در باب تاریخ اظهار نظر تخصصی کنند. قطعاً وجود چنین فضایی باعث می‌‌شود که افراد متخصص در این رشته دچار دل‌آزردگی شوند؛ البته ورود عوام به عرصه تحولات تاریخی و اظهار نظر آنان به‌‌رغم علاقه‌مندیشان مردود نیست؛ بلکه باید در نظر داشته باشند که آگاهی این دسته افراد از تاریخ مبتنی بر تاریخ شفاهی و افواهی (شنیداری) است که غالباً مستندی بر صحبت‌های خود ندارند.

وقتی ما تاریخ را به‌طور خردمندانه مطالعه کنیم، در واقع مهارت‌های مرتبط و ظرفیتی بالا برای تبدیل به شهروندی آگاه، همراه با افکار انتقادی و آگاهی محض را در خود به وجود آورده‌ و به کاربرد مطالعه تاریخ در زندگی اجتماعی پی‌برده‌ایم. در خاطرم هست یکی از استادانم در مقطع کارشناسی ارشد در خصوص تاریخ و تحولات ایران در شروع نیم‌سال تحصیلی سئوالاتی از دانشجویان می پرسید از جمله تاریخ چیست؟ تاریخ به چه دردی می خورد؟ علم و اطلاع از احوال گذشتگان، اینکه آنان که بوده اند و چه می کرده‌اند به چه کار و به چه دردی امروز ما می‌خورد؟ اینکه فلان پادشاه، سردار، امپراطور، امیر یا سلطان هزار سال پیش کجا را فتح کرده، بر کدام نواحی فرمانروایی می کرده، وزیرش که بوده، کی به دنیا آمده، پدرش که بوده یا در چه سالی فوت کرده، چه مشکلی از مشکلات امروزی ما را حل می کند، دانستن این معلومات کدامین دانش و معرفتی را در اختیار امروز ما قرار می دهد تا در نتیجه آن بهتر زندگی کنیم؟ اینکه دو هزار سال پیش، یا حتی یکصد سال پیش چه اتفاقاتی افتاده چه ارتباطی به تحولات و مناسبات اجتماعی امروزی ما پیدا می کند و چه نفعی به حال امروز ما دارد ؟ 

تاریخ هر پدیده ای، بخشی از هویت آن پدیده است. تاریخ عبارت است از تلاش در بازسازی و فهم گذشته. نسل جدید و جوان کشورمان برای بازسازی و نوسازی هویت ملی خود به ناچار باید تاریخ کشورشان به خصوص تحولات سیاسی – اجتماعی ایران معاصر را مطالعه کنند. فهم اوضاع بسیار پیچیده کنونی بستگی به آشنایی تاریخ معاصر ایران دارد. به همین خاطر در غرب، درس تاریخ در مدارس و رشته تاریخ در دانشگاه جزء مهمترین، جدی ترین و متشخص ترین موضوعات هستند. در نتیجه کسانی که در رشته تاریخ و یا دیگر رشته های علوم انسانی وارد دانشگاه می شوند جزء هرم بالای تحصیلی هستند اما در ایران درست عکس این حالت وجود دارد.

فقط به‌واسطه تاریخ می‌توانیم عواملی که باعث تغییر و تحول شد‌ه‌اند را درک کنیم و بفهمیم که چه عواملی از یک نهاد یا جامعه بر تغییر و تحول دخیل‌اند. تاریخ، اطلاعات اساسی مفیدی را در باب وضعیت نهادهای سیاسی ما، ارزش‌ها و مشکلاتی که بر سعادت جامعه تأثیرگذار است، فراهم می‌کند. تاریخ، منبعی از اطلاعات در مورد نحوه رفتار افراد و جوامع را در اختیار ما می‌گذارد و به ما کمک می‌کند تا تغییر و تحول را درک کنیم و به چگونگی شکل‌گیری جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم، پی‌ببریم. تاریخ حتی مایه عبرت حکمرانان می‌شود و موجب می‌شود تا آنان بکوشند از بدنامی فاصله گرفته و راه و روش صحیح و دادگرانه را در پیش بگیرند. تاریخ، فضایی را برای بررسی دقیق مسائل اخلاقی فراهم می‌آورد. مطالعه و بررسی سرگذشت افراد در گذشته به مطالعه‌کنندگان تاریخ این امکان را می‌دهد تا درک اخلاقی خود را بسنجند و آن را برای مقابله با برخی از رنج‌های واقعی که افراد در موقعیت‌های دشوار با آنها روبه‌رو هستند به‌کار گیرند. وقایع تاریخی می‌تواند برای افرادی که به صورت متنوع، نه تنها فقط چند کار تخیلی، بلکه کارهایی با موضوعات واقعی را انجام داده‌اند، الهام‌بخش باشد.

تاریخ به هویت‌بخشی کمک می‌کند و بی‌تردید این یکی از آن دلایلی است که همه کشورهای توسعه‌یافته و پیشرفته، آموزش تاریخ را به شکل‌های مختلف تشویق و ترغیب می‌کنند. چه موضوعی را می‌توان مورد اشاره قرار داد که تاریخ در آن نقشی نداشته است. آیا غیر از این است که تمدن بشری در سیر تاریخ شکل گرفته است. کسی که تاریخ می‌خواند به‌طور طبیعی از تخیل و وارونه نشان‌دادن واقعیت‌ها فاصله خواهد گرفت. امید آن است که نسل جدید و جوان،در ادامه راه با مطالعه و فهم تاریخ معاصر،مسیر درست خود را بیابد.