خاورمیانه و رقابت ژئوپلیتیکی فضا

نویسنده: سعید رمضانی، کارشناس مسائل خاورمیانه 

دیپلماسی ایرانی:

مقدمه 

فضای بیرونی کره زمین چنان ناشناخته است که به ناچار انسان را به سمت تکنیک ها و دانش های پیشرو سوق داده است و امروزه شاهدیم که موشک، ماهواره، اعزام انسان به فضا، شاتل،ایستگاه فضایی و غیره از شاخه های فناوری فضایی محسوب می شوند و انسان را به درک بهتر جهان هستی ترغیب می کنند. 

شروع رقابت فضایی در عرصه بین المللی 

در جنگ سرد، مسابقه فضایی بین امریکا و شوروی نمونه ای از رقابت ژئوپلیتیکی فضا در این دوران بود. هر چند این دو ابر قدرت در تمامی مناطق و در تمامی حوزه ها با هم رقابت داشتند. اما رقابت ژئوپلیتیکی فضایی، عرصه ای بود که غرور ملی و تکنولوژی پیشرفته را در هم آمیخته بود. این رقابت با ارسال ماهواره اسپوتنیک 1 از طرف شوروی شروع شد و بعد از آن ایالات متحده امریکا ماهواره اکسپلورر را در جواب شوروی به فضا پرتاب کرد و پس از آن یوری گاگارین روسی برای نخستین بار با وستوک 1 در 12 آوریل 1961 به سوی فضا پرتاب شد. وی اولین انسانی بود که به فضای خارج از زمین وارد می شد، از سوی دیگر نیل امسترانگ امریکایی از ناسا با فضاپیمای آپولو 11 در 21 ژوئیه 1969 بر ماه قدم گذاشت، وی اولین انسانی بود که بر کره ماه قدم گذاشت. در این دوران تقریبا بیشتر برنامه های فضایی منحصر به مسکو و واشینگتن بود. اما بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و به ویژه در دهه اول سال 2000 به دلایل تجاری و ژئوپلیتیکی، کشورهای بیشتری به سازمان فضانوردی پیوستند و قدرت های جدیدی از جمله فرانسه، انگلیس، ژاپن، هند، چین و ایران ظهور کردند. 

رقابت ژئوپلیتیکی فضا در خاورمیانه 

1. ایران 

جمهوری اسلامی ایران قدرت برتر منطقه، یک آرمان و راهبرد فضایی دارد و علیرغم تحریم های مداوم امریکا و محدودیت های غرب، برنامه فضایی خود را از دهه اول سال 2000 میلادی به صورت قوی شروع کرده است. تفاوت برنامه فضایی ایران با سایر کشورهای منطقه خاورمیانه این است که ایران بر توان داخلی خود استوار بوده و از فناوری بومی و داخلی خود بهره جسته است. ایران الآن در میان 10 کشور دارای فناوری برتر داخلی فضایی قرار دارد و کشور نخست منطقه محسوب می شود. ایران موفقیت های چشمگیری در پرتاپ موشک ماهواره بر به دست آورده است. آژانس فضایی ایران در سال 2004 فعالیت خود را آغاز کرد و در سال 2008 به باشگاه فضایی کشورهایی که با بهره برداری از موشک های ماهواره بر بومی طراحی می کنند، پیوست. ماهواره تحقیقاتی امید نخستین ماهواره تمام ایرانی بود که در سال 1387 به فضا پرتاب شد و از آن سال تا کنون ایران 10 پرتاب موفقیت آمیز ماهواره حتی با موجود زنده داشته است. 

2. امارات متحده عربی 

امارات سابقه طولانی در عرصه ژئوپلیتیک فضا ندارد و برای اولین بار در سال 2009 با همکاری یک شرکت کره جنوبی، ماهواره ای به فضا پرتاب کرد و بعد از آن در سال 2018 ماهواره ای به نام خلیف برای رصد کره زمین به فضا ارسال کرد. و در نهایت امارات در سال 2020 توانست با هزینه 200 میلیون دلاری و با کمک ژاپن و امریکا، کاوشگر امل- امید را با موفقیت به مریخ پرتاب کند و امارات اولین کشور عربی شود که توانسته قدم به فراتر از زمین بگذارد. مسئولین اماراتی تاکید داشتند که این اقدام شاهکار برجسته علمی و یک موفقیت برای همه جامعه عربی است. یوسف العتیبه، سفیر امارات در امریکا در اظهاراتی عنوان کرد: "در حال حاضر امارات، جهان عرب را به سمت فضا صدا می زند. امارات حامل استاندارد جدید برای تمدن عرب و مسلمان باشد." کاوشگر امید باعث شد که امارات بعد از هند دومین کشوری باشد که در اولین تلاش خود، ماهواره را در مدار مریخ قرار دهد. 

3. عربستان سعودی 

سعودی ها اولین ماهواره خود را در سال 2000 به کمک روسیه به فضا پرتاب کردند. اما بعد از روی کار آمدن محمد بن سلمان، برای فعالیت فضایی برنامه ویژه ای برای خود طراحی کردند و محمد بن سلمان بردار ناتنی خود شاهزاده سلطان بن سلمان بن عبدالعزیز را مسئول برنامه فضایی عرستان قرار داد. سلطان بن سلمان اولین فضا نورد مسلمان است که با فضاپیمای دیسکاوری به دور کره زمین چرخید. در سال 2017 به کمک افریقای جنوبی و روسیه یک ماهواره دیگر پرتاب کردند. در برنامه 2030 عربستان به بخش فضایی توجه خاصی شده است. و قرار است در این برنامه 150 نفر را برای برنامه های خود به دانشگاه استند فورد و تگزاس با همکاری ناسا اعزام کنند. محمد بن سلمان در سال 2020 آژانس فضایی سعودی را تاسیس کرد و برادرش شاهزاه سلطان را به ریاست آن منصوب کرد. محمد بن سلمان انتقال و بومی سازی فناوری فضایی و ایجاد زیر ساخت های پیشرفته را یکی از مهترین راهبردهای شهرک علم و فناوری ملک عبدالعزیز تعیین کرد و 2 میلیارد دلار را به این منظور اختصاص داد و همچنین در این رابطه با چین برای ماموریت ها فضایی یک توافق نامه امضا کردند. 

4. مصر 

مصر تاکنون تلاش های پراکنده ای برای فعالیت فضایی انجام داده اما در چند سال اخیر تلاش ها و اقدامات خود را متمرکز و هدفمند کرده است. آژانس فضایی مصر در سال 2018 تاسیس شد و در سال 2020 ماهواره های فارس 1 و 2 را به فضا پرتاب کردند. همچنین در اواخر 2019 اولین ماهواره نظامی- مخابراتی خود را به فضا ارسال کرد. برنامه مصر این است که بتواند تا سال 2026 اولین فضانورد را به فضا اعزام کند و همکاری خود را با آلمان و چین توسعه دهد. 

5. قطر 

قطری ها از سال 2010 فعالیت فضایی خود را شروع کردند و در سال 2013 توانستند به کمک فرانسوی ها یک ماهواره مخابراتی به فضا پرتاب کنند که به تلوزیون الجزیره سرویس دهد و در سال 2017 به کمک ژاپنی ها دومین ماهواره خود را به فضا پرتاب کردند. قطرهای علاوه بر این کارها، به دنبال اکتشافات فضایی و توسعه رصد خانه ها نیز هستند. قطر الآن در جزایر قناری و نیومکزیکو در امریکا و همچنین در چین دارای رصدخانه است و تا الآن چند سیاره منظومه شمسی را شناسایی و به نام های قطر 1و 2و 3 نامگذاری کرده اند. 

6. ترکیه 

یکی از بازگیران جدید در عرصه رقابت فضایی ترکیه است. در سال 2020 رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه در مراسم معرفی برنامه ملی فضایی این کشور، آژانس فضایی این کشور را افتتاح و اعلام کرد برای آنکه تمدن ترکیه پیشگام جهان باشد وارد عرصه رقابت فضایی می شود و ما در 18 سال گذشته از طریق سازمان تحقیقاتی توبیاک برای 56 پروژه فضایی 2 میلیارد لیر هزینه کرده ایم. ترکیه قصد دارد تا سال 2023 و در صدمین سالگرد جمهوریت این کشور، نخستین ماهواره خود را به فضا پرتاب کند و تا سال 2028 ماهواره های ترکیه با موشک بومی و ملی این کشور در مدار قرار بگیرند. ترکیه با سه کشور پاکستان، امریکا و آذربایجان توافق همکاری فضایی امضا کرده است و الان قصد دارد یک سایت پرتاب ماهواره را در سومالی با هزینه یک میلیارد دلار بسازد. 

7. عراق 

در سال 2020 وزارت ارتباطات عراق با فرانسوی ها برای پروژه های فضایی خود توافقاتی داشته و در تلاش است با کمک فرانسوی ها هسته اولیه آژانس فضایی عراق را تاسیس کند. همچنین در یک سال گذشته تعدادی متخصص را برای آموزش به شرکت ایرباس در فرانسه اعزام کرده است. 

8. اسرائیل 

سازمان فضایی اسرائیل در سال 1983 تاسیس شد و جز اولین ها در خاورمیانه بود که توانایی، طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره را داشت. اسرائیل در سال 1988 اولین ماهواره و موشک ساخت خود را به نام اوفک – افق به فضا پرتاب کرد و از آن زمان تا کنون 11 ماهواره افق به فضا ارسال کرده است. اسرائیل در سال 2020 افق 16 را برای رصد فعالیت های هسته ای ایران در مدار قرار داد. 

نتیجه گیری 

- همگام با تحولات منطقه غرب آسیا، موازنه قدرت در سایر عرصه ها هم در حال تغییر است و ژئوپلتیک فضایی نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. فضا به عنوان یک میدان ژئوپلیتیک جدید رقابتی بین قدرت های خاورمیانه در حال ظهور است و  سایر کشورها نیز در کنار بلندپروازی های منطقه ای خود،  به این حوزه قدم گذاشته اند. اگر کشورمان استراتژی و راهبرد مناسبی در این حوزه نداشته باشد، ممکن است سایر رقبا گوی سقبت را از ما بربایند. 

- در عصر جدید، فضا مرکز اصلی فعالیت های نظامی شده است. استفاده گسترده از ماهواره در عملیات نظامی به طور مستقیم بسیار شایع شده است. در سال 2003 و در قضیه اشغال عراق توسط امریکا، 68 درصد عملیات و لوازم جنگی دارای هدایت کننده ماهواره ای بودند لذا ضرورت دارد در جنگ های نوین نظامی هم در این عرصه عقب نمانیم.