تنش واشنگتن و ریاض با تهران از طریق دیپلماسی بغداد قابل حل نیست

دیپلماسی ایرانی – طبق اخبار واصله قرار است که امروز یکشنبه و تا ساعاتی دیگر محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در سفری دیپلماتیک وارد بغداد شود و طبق برنامه با شش تن از مقام های بلندپایه و شخصیت های عراقی دیدار کند. در این راستا ظریف در ابتدا با فواد حسین، همتای عراقی خود دیدار می کند و سپس هر دو وزیر در نشست مطبوعاتی شرکت خواهند کرد. پس از آن وزیر خارجه کشور دیدار با مصطفی الکاظمی، نخست وزیر عراق را در دستور کار دارد. پس از این دیدار محمد جواد ظریف در کاخ السلام به ملاقات برهم صالح، رئیس جمهوری عراق می رود. دیدار با فائق الزیدان، رئیس شورای عالی قضایی عراق و فالح الفیاض، رئیس سازمان الشحد الشعبی، دیدارهای بعدی وزیر امور خارجه در این سفر خواهد بود. در نهایت ظریف در دیدار با محمد الحلبوسی، رئیس پارلمان عراق به سفر خود پایان می دهد. اگرچه برای این سفر هدف و اهداف متعددی از دید کارشناسان و رسانه‌های گوناگون داخلی و خارجی مطرح شده است، اما بیشترین تاکید بر روی همزمانی این سفر با سفر مصطفی الکاظمی، نخست وزیر عراق به عربستان و ایران و به تبعش بیان مواضع و دیدگاه های تهران از طریق بغداد به ریاض است. چرا که طبق برخی گمانه‌زنی‌های مطرح‌شده نخست وزیر عراق با هدف کاهش تنش بین ایران و عربستان دوشنبه هفته جاری و ۲۴ ساعت بعد از سفر آقای ظریف به عراق، راهی عربستان و بعد از آن سه شنبه به ایران سفر خواهد کرد. از این رو دیپلماسی ایرانی با محوریت بررسی هدف یا اهداف سفر محمد جواد ظریف به عراق، گفت وگویی را با جعفر حق پناه، کارشناس مسائل عراق، تحلیلگر ویژه حوزه خاورمیانه و استاد مدعو مطالعات منطقه ای دانشگاه تهران ترتیب داده است که در ادامه می خوانید:

قرار است امروز یکشنبه و تا ساعاتی دیگر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشور راهی بغداد شود. از نگاه شما هدف یا اهداف این سفر رئیس دستگاه سیاست خارجی کشور چیست، خصوصاً آنکه به واسطه تقارن حضور ظریف با سفر نخست وزیر عراق به عربستان سعودی و ایران، بیشتر گمانه ها روی بیان مواضع تهران در بغداد از طریق وزیر امور خارجه کشور تاکید دارد. به بیان دیگر محمدجواد ظریف در این سفر دیدگاه های ایران را به بغداد منتقل خواهد کرد تا در سفر مصطفی کاظمی با محوریت کاهش تنش میان ایران وعربستان در ریاض مطرح شود. ارزیابی شما تحلیل چیست؟

طبیعتاً بین دو کشور همسایه که روابط و مناسبات اقتصادی، سیاسی، دیپلماتیک، امنیتی اجتماعی و فرهنگی بسیار پررنگ و دیرینه ای دارند انجام سفرهای دیپلماتیک امری بسیار عادی، صد البته الزامی و اجتناب ناپذیر است. لذا از نگاه من اتفاقا باید تعداد و دفعات انجام این سفرهای دیپلماتیک بین دو کشور به مراتب بیشتر و پررنگ‌تر شود. اگر شما به روابط مثلا دو کشور آلمان و فرانسه نگاه کنید، می بینید که انجام سفرها بین مقامات ایرانی و عراقی بسیار کمتر از آن چیزی که انتظار می رود. به همین واسطه است که انجام این سفرها از سوی مقامات عراقی و ایرانی همراه با گمانه‌زنی‌های متعددی است. لذا پیگیری تنش میان ایران و آمریکا و یا درگیری ایران و عربستان را یکی از موضوعات سفر امروز یکشنبه محمد جواد ظریف به عراق و دیدار و گفت وگو با نخست وزیر، رئیس جمهور، رئیس پارلمان و دیگر مقامات این کشور می دانم. چون به هر حال سطح و حجم روابط سیاسی، دیپلماتیک، اقتصادی و امنیتی تهران و بغداد به قدری گسترده و عمیق است که موضوعات متعددی برای رایزنی وجود دارد.

از همین روست که من معتقدم ما در این خصوص با کم کاری دستگاه سیاست خارجی در انجام سفرهای مستمر به عراق مواجهیم. پس در سایه این نکته نمی توان عنوان کرد که محمد جواد ظریف صرفا برای بیان مواضع ایران به بغداد سفر کرده است تا مصطفی الکاظمی این مواضع را در دیدار با مقامات سعودی به منظور کاهش تنش بین ایران و عربستان مطرح کند. بی شک موضوعات متعدد و گوناگونی برای این سفر آقای ظریف وجود دارد. خصوصا در این شرایط که نمی‌توان وضعیت حساس و ملتهب عراق و دولت مصطفی الکاظمی را هم نادیده گرفت. به هر حال وضعیت و اقتضائات دولت مصطفی الکاظمی، شرایط خاصی را می طلبد چون اولین دولت موقت پساصدامی است که به واسطه سقوط یک دولت قانونی پیش از خود و قبل از پایان موعد در این کشور روی کار آمده است. ضمن اینکه در دوران روی کار آمدن آقای کاظمی رقابت های منطقه ای در عراق دوباره اوج پیدا کرده است که قطعاً بر کشور آسیب پذیر مانند عراق آثار سوء خود را دارد. به ویژه که این دولت با مشکلات متعددی در حوزه سیاسی به واسطه رقابت جریان های داخلی، معضلات اقتصادی و معیشتی به دلیل سقوط بهای نفت در بازارهای جهانی، چالش‌های بهداشتی و درمانی ناشی از شیوع کرونا، مشکلات اجتماعی در سایه اعتراضات عمومی و همچنین بحران‌های امنیتی به دلیل احتمال احیای مجدد داعش در عراق روبه رو است. همه این مسائل به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم بر روابط تهران و بغداد نیز اثرگذار است. از این رو سفر محمدجواد ظریف به بغداد در زمان بسیار حساس و به موقعی صورت گرفته است. به هر حال طبق یک سنت سیاسی و دیپلماتیک، تهران و ریاض همواره جزء اولین مقصدهای سفرهای دیپلماتیک نخست وزیر و روسای جمهوری عراق در طول این سال ها بوده است. البته در این میان بسیاری مسئله سفر آتی الکاظمی، نخست وزیر عراق به واشنگتن را هم نادیده گرفته اند که می‌تواند نقش مهمی در این میان ایفا کند. لذا در مجموع من این سفر را یک سفر خاص و ویژه قلمداد نمی کنم. چرا که قرار نیست اتفاق خاصی از دل آن به وجود آید. 

نکته بسیار مهمی که در جمله آخر شما نهفته است ناظر بر این واقعیت است که آیا شما تلویحا معتقدید اساساً تلاش مصطفی الکاظمی، نخست وزیر عراق در کاهش تنش میان ایران و عربستان مانند دیگر نخست وزیرهای پیشین عراق ناکام خواهد بود و به همین دلیل است که سفر ظریف به بغداد را چندان مهم قلمداد نمی کنید؟

بله. چون همانگونه که اشاره کردم من معتقدم در آینده ای نزدیک اتفاق ویژه‌ای در عراق و همچنین روابط ایران و عربستان روی نخواهد داد، به این دلیل که دولت مصطفی الکاظمی یک دولت موقت و دولت گذار است که ماموریتش سر و سامان دادن به وضعیت نابه سامان عراق و ایجاد بستر برای انتخابات پارلمانی زودهنگام است. ضمن اینکه هنوز اتفاقی خاص و ویژه ای در موازنه قوا میان ایران و عربستان و یا ایران و ایالات متحده آمریکا در زمین عراق روی نداده است. از این رو همه جریانات و گروه های فشار و بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای کماکان در عراق به راهبرد خود ادامه می‌دهند. ذیل این نکته کماکان همه این بازیگران به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم بر سیاست داخلی و خارجی عراق اثرگذارند. از طرف دیگر من معتقدم تا زمان تعیین نتیجه انتخابات ریاست جمهوری آمریکا اساسا مسئله پیگیری کاهش تنش ایران و عربستان و مهمتر از آن تعدیل درگیری ایران و ایالات متحده آمریکا از طرف عراق و یا هر کشور دیگری نتیجه خاصی در بر نخواهد داشت. پس نباید از این جهت به سفر امروز یکشنبه آقای ظریف و مهمتر از آن سفر فردا دوشنبه آقای مصطفی الکاظمی به عربستان و یا ایران بهای خاصی دارد و با این نگاه آن را برجسته کرد. چرا که با این سفر رویداد ویژه ای در تنش تهران و ریاض شکل نخواهد گرفت.

ولی در راستای نکته شما و نیز با رصد شرایط عراق به نظر می‌رسد که بخشی از چالش‌های سیاسی، دیپلماتیک و امنیتی این کشور به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در سایه تشدید تنش ایران و ایالات متحده آمریکا و تهران با ریاض در زمین این کشور شکل گرفته است. بنابراین مصطفی الکاظمی و هر دولت دیگری، چه به صورت دولت موقت و یا دولت دائمی باید برای تعدیل چالش‌ها و معضلات خود تلاش هایی در زمینه کاهش تنش بین تهران و واشنگتن و ایران و عربستان را در دستور کار قرار دهد. پس این سفرها مهم است؟

این نگاه شما درست است. اما نکته اینجاست که شرایط تنش ایران و ایالات متحده آمریکا و یا تنش تهران وبا ریاض در یک نقطه اوجی قرار دارد که با این سفر‌ها اتفاق خاصی در کاهش تنش ها روی نخواهد داد. ضمن اینکه باز تاکید می‌کنم به واسطه چالش‌ها و مشکلات متعدد داخلی و منطقه‌ای عراق هم در حوزه سیاسی، هم در حوزه دیپلماتیک، اقتصادی، معیشتی، اجتماعی و امنیتی اکنون دولت بغداد در جایگاه قدرتمندی قرار ندارد که بتواند نقش میانجیگر قابل توجهی در کاهش تنش ایران و عربستان ایفا کند. ضمن اینکه دولت مصطفی الکاظمی یک دولت موقت است. 

پیرو تحلیلی که ارائه کردید اساساً تنش منطقه ای ایران و عربستان از چه طریق قابل حل است؛ خصوصا که تهران به موازات پاسخ منفی به هر گونه تلاش دیپلماتیک برای مذاکره ایران و آمریکا، بارها به صورت مستقیم و غیرمستقیم تمایل جدی خود را برای گفت وگو با عربستان مطرح کرده است؟

اتفاقا در راستای همین نکته بسیار مهمی که اشاره کردید من معتقدم که اکنون عربستان بازیگر چندان مهمی در تحولات عراق نیست. به هر حال اکنون در شرایط کرونایی عراق مانند چند سال گذشته دیگر آوردگاه تنش تهران - ریاض نیست. از این رو است که سفر آقای کاظمی که بیشتر به عنوان تلاش دیپلماتیک نخست وزیر موقت عراق در راستای کاهش تنش تهران و ریاض قلمداد شده است، تلاشی برای کسب وجهه دیپلماتیک برای دولت موقت است. البته این تلاش ها، تلاش هایی است که می تواند منافعی، هم برای عراق و هم برای کل منطقه در برداشته باشد. اما همه اینها در یک مبحث تئوریک قابل بیان است و در صحنه عمل اتفاق خاصی روی نمی‌دهد.

با این حال بسیاری معتقدند که عراق به واسطه اقتضائات ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک خود و نیز امتیاز همسایگی با عربستان و ایران می تواند از جایگاه ویژه برای کاهش تنش در روابط تهران و ریاض برخوردار باشد. علاوه بر آن بسیاری بر این باورند که مصطفی الکاظمی به عنوان نخست وزیر موقت عراق دارای هوشمندی و درایت خاص سیاسی و دیپلماتیک است که می‌تواند نقطه تمایز جدی وی دیگر با نخست وزیران قبلی عراق باشد. اگر چه وی نخست وزیر موقع عراق است. آیا در سایه این نکات می توان موفقیتی نسبی و حداقلی برای الکاظمی در سایه سفر پس فردا دوشنبه به عربستان و سه شنبه هفته جاری به تهران در کاهش تنش میان ایران و عربستان قائل بود؟

در راستای نکته شما من هم ظرفیت خاص و ویژه‌ای برای نقش آفرینی عراق در حل وفصل و یا کاهش تنش های منطقه قائل هستم، اما این که الان فضای مناسبی برای کاهش مناسبات تنش ها، آن هم تنش میان ایران و عربستان از طریق عراق و یا هر کشور دیگری وجود داشته باشد، بسیار بعید است. چون تنشی که بین ایران و عربستان سعودی شکل گرفته است غیرقابل میانجی و کلان تر از آن است که از طریق سفر کاظمی حل و فصل می‌شود. پس حتی علیرغم اقتضائات و امتیازات ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک عراق و حتی در صورت پذیرش درایت و هوش سیاسی مصطفی الکاظمی نمی توان از دل سفر نخست وزیر موقت عراق به ایران و وعربستان برای کاهش تنش تهران و ریاض شاهد اتفاق خاص و دستاورد چشمگیری بود. چون حل و فصل این تنش و کاهش تخاصم دو طرف نیاز به تحقق برخی پیش شرط ها دارد که نه از سوی عربستان و نه از طرف ایران فعلاً قابل پیگیری نیست. بنابراین اگرچه به موازات رد هرگونه تلاش دیپلماتیک به منظور انجام مذاکره با آمریکا از سوی تهران، تلاش های و درخواست های مکرری برای گفت وگو از جانب جمهوری اسلامی با ریاض مطرح شده است، اما من باورم این است که در کوتاه مدت اتفاق خاصی در کاهش تهران –ریاض و کلان تنش تهران - واشنگتن روی نمی دهد. خصوصا که کلان تنش ایران و ایالات متحده سایه سنگینی بر تنش تهران – ریاض نیاز دارد. لذا تا زمانی که آن کلان تنش حل نشود، نمی توان شاهد کاهش تنش در روابط ایران و عربستان بود. اینجاست که تا زمان تعیین تکلیف انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده آمریکا پیگیری هرگونه تلاش دیپلماتیک از سوی عراق و مصطفی الکاظمی یا هر کشور و شخصیت دیگری در کاهش تنش بین ایران و عربستان و یا تهران و واشنگتن به نتیجه خاص و ملموسی منتهی نخواهد شد.

در راستای تاکید چند باره شما به تاثیر مولفه و پارامتر تعیین تکلیف انتخابات ریاست جمهوری در امرذیکا بر تحولات خاورمیانه و نیز سفر آتی احتمالی مصطفی الکاظمی، نخست وزیر عراق به واشنگتن و دیدار وی با دونالد ترامپ  تحولات جاری اکنون شاهد یک دوگانگی هستیم. چون همزمان با فشار ایالات متحده به عراق برای کاهش روابط اقتصادی بغداد – تهران و پیگیری تحریم ها در کاهش مناسبات تجاری عراق با جمهوری اسلامی ایران از آن سو بغداد ذیل برخی رایزنی های اخیر در تلاش برای تامین برخی از اقلام دارویی و کالاهای مد نظر ایران، ذیل بازپرداخت بدهی های خود به طرف ایرانی است. با این تفاسیر دولت بغداد در یک دوگانگی در تنش تهران - واشنگتن به خصوص در سفر آتی مصطفی الکاظمی و دیدار با دونالد ترامپ باید چه سیاستی را اتخاذ کند، خصوصا اینکه هر چه به روزهای برگزاری انتخابات ریاست جمهوری نزدیک شویم دونالد ترامپ در پیگیری افزایش فشار بر ایران مصرتر خواهد بود؟

واقعیت آن است که چه دولت مصطفی الکاظمی و چه هر دولت دیگری در عراق به واسطه سطح و حجم مناسبات گسترده اقتصادی، سیاسی، تجاری، فرهنگی، اجتماعی و امنیتی خود با ایران ناگزیر از پیگیری روابط خود در سطح راهبردی با تهران است. اما تلاش های مخرب ایالات متحده آمریکا نقشی کاهنده در پیشبرد و پیشرفت عراق، هم در سطح داخلی و هم در سطح منطقه ای دارد. از این رو ما در شرایطی قرار داریم که نمی‌توان آن را در قالب تلاش‌های فردی مانند آقای الکاظمی برای تغییر این وضعیت تقلیل داد. لذا من معتقدم باید تحلیل در سطح ساختار سیاسی ایران، عراق و ایالات متحده آمریکا تحلیل شود. یعنی با آمدن مصطفی الکاظمی و یا هر فرد دیگری شرایط تغییر چندانی پیدا نخواهد کرد. چون عراق کماکان به واردات برق و گاز از ایران نیازمند است. مناسبات و روابط تهران و بغداد هم بسیار جدی است. این واقعیتی است که واشنگتن هم بر آن اذعان دارد. بنابراین اگرچه امکان دارد تلاش هایی برای فشار بر دولت الکاظمی به منظور کاهش سطح مناسبات با تهران در دستور کار باشد، اما در عمل نمی توان شاهد قطع وابستگی های عراق به ایران بود. در همین راستا است که هر از چندگاهی ما شاهد اعطای معافیت های تحریمی به عراق از سوی کاخ سفید هستیم. لذا با توجه به همین شرایط باید انتظارات کاخ‌سفید و دونالد ترامپ از دولت موقت در عراق برای کاهش مناسبات با ایران انتظارات قابل پذیرشی باشد. چون دولت کاظمی پتانسیل تحقق درخواست های وسیع برای کاهش روابط ایران و عراق را ندارد. از این رو نمی تواند انتظار داشته باشیم که دولت مصطفی الکاظمی اقدام خاصی در کاهش مناسبات خود با جمهوری اسلامی ایران داشته باشد. پس همان گونه که دولت‌های پیشین بغداد همواره راهبرد موازنه قوا در تنش ایران و ایالات متحده را در دستور کار داشتند و به نحوی در قبال این تنش جاخالی دادند به نظر می‌رسد این راهبرد از طرف آقای مصطفی الکاظمی در حال پیگیری است. خصوصا که دولت آقای کاظمی یک دولت موقت و در حال گذار است. لذا دولت کاظمی همین که بتواند مدیریت قابل توجهی در همین دوران گذار داشته باشد کار بزرگی کرده است. اتفاقا به همین واسطه اکنون آمریکا سعی می‌کند در مدیریت دوران گذار مصطفی الکاظمی کمک کند و فشار جدی به این دولت در کاهش روابط با ایران نخواهد داشت. 

اما در خصوص دوگانگی خروج و یا تلاش برای تداوم حضور نیروهای نظامی آمریکا در عراق برخی معتقدند دولت موقت مصطفی الکاظمی با اقدام برای دستگیری برخی از فرماندهان وابسته به گروه‌های مقاومت عملاً ایران را دور زده است و نزدیکی بیشتری به واشنگتن پیدا کرده است؟

قضاوت در خصوص این مسئله بسیار زود است. ولی در نظر داشته باشید که از آن طرف تلاش هایی برای مدیریت تحرکات آمریکا در عراق نیز از سوی همین دولت موقت در دستور کار بوده است. ضمن اینکه اساساً سطح، حجم و سابقه روابط ایران و عراق در همه ابعاد و سطوح به قدری جدی است که این روابط حذف ناپذیر است. اگر چه تلاش هایی برای ایجاد اخلال و یا کاهش روابط اصلی آمریکا و دیگر کشورها در دستور کار است. پس این اقدامات دولت کاظمی که به آن اشاره داشتید دورن زدن ایران نیست.