پوتین و مهندسی انعطاف پذیری منافع

نویسنده: شهره پولاب، دکترای جغرافیای سیاسی

دیپلماسی ایرانی: در 9 آوریل 2020 نهمین نشست فوق العاده وزیران نفت و انرژی ۲۳ کشور عضو وغیرعضو سازمان کشورهای صادرکننده نفت اوپک به صورت کنفرانس ویدئویی و به ریاست مشترک عبدالعزیز بن سلمان، وزیر انرژی عربستان به همراه الکساندر نواک، وزیر انرژی روسیه برگزار شد. وزرای انرژی دو کشور در یک مذاکره فشرده بر سر کاهش روزانه ۱۰ میلیون بشکه نفت خام که حدودا معادل ۱۰ درصد از تولید نفت خام جهان است، به توافق رسیدند. 

یک روز پس از آن در اجلاس مجازی کشورهای تولیدکننده نفت و وزرای انرژی گروه جی بیست، اعضا بر حفظ ثبات بازار نفت همراه با تامین منافع متقابل کشورهای تولیدکننده، تضمین امنیت مصرف‌کنندگان و بازگشت سرمایه مطمئن برای سرمایه‌گذاران تاکید داشتند. کاهش تقاضای جهانی نفت به دنبال شیوع ویروس کرونا نگرانی از تشدید سقوط قیمت نفت را دامن زده است. سقوط قیمت نفت در 6 مارس و پس از هشتمین نشست اوپک و اوپک پلاس آغاز شد که در آن روسیه با میزان کاهش تولید درخواست شده از سوی عربستان موافقت نکرد و جنگ قیمت میان دو طرف را سبب شد.

اما تنها در فاصله زمانی یک ماه دو کشور بزرگ صادرکننده نفت جهان یعنی روسیه و عربستان سعودی با ضروری دانستن نیاز به ایجاد مسیری معکوس و کاهش عرضه به منظور افزایش قیمت نفت به اتحاد اوپک پلاس بازگشتند. 

پوتین با کاهش بیش از 2.5 میلیون از 11 میلیون بشکه صادرات نفتی روسیه در روز موافقت کرد. این مقدار بیش از چهار برابر کاهش این کشور است که در اوایل ماه مارس حاضر به پذیرش آن نشده بود  و بیش از درخواست عربستان سعودی برای کاهش سطح تولید در ماه گذشته بود. 

در نشست ششم ماه مارس سعودی ها خواستار تشکیل جلسه گروه اوپک پلاس شده بودند تا در مورد کاهش تولید به میزان یک میلیون بشکه برای هر عضو اوپک و کاهش 500 هزار بشکه در روز برای هر یک از کشورهای دیگر برای حمایت از قیمت نفت که بر اثر شیوع ویروس کرونا و کاهش فعالیت های اقتصادی و تقاضا دچار کاهش شده بود، توافق کنند. ایگور سچین، سخنگوی روس نفت ” Rosneft “ با این استدلال که با کاهش تولید نفت ارزان روسیه و کشورهای عرب راه برای نفت گران قیمت شیل آمریکا باز می شود، این توافق را از نظر منافع روسیه بی معنا دانست. باور وی این بود که با خروج نفت شیل آمریکا از مدار تولید، بهای جهانی نفت بار دیگر به ۶۰ دلار صعود خواهد کرد. مسکو می خواست تا با ثابت نگه داشتن سطح تولید نفت برای چندین ماه زمان کافی برای تصمیم گیری بهتر در مورد پیامدهای اقتصادی شیوع جهانی ویروس کرونا در اختیار داشته باشد تا در زمان مناسب و با حصول اطمینان از این که ایالات متحده نیز سهم منصفانه ای در کاهش تولید خواهد داشت، برای کاهش تولید اقدام کند. اما واکنش بلافاصله ریاض در تلافی مسکو با اعلام افزایش بیشتر تولید از ابتدای آوریل که دور از انتظار بود موجب سقوط قیمت نفت و آغازگر جنگ نفتی میان مسکو- ریاض شد.

نفت کالایی است که از یک سو برای کشورهای دارنده آن یک مزیت ژئوپلیتیکی محسوب می شود تا از سود حاصل از فروش آن به عنوان محرک قدرتمند توسعه اقتصادی استفاده ببرند و از سوی دیگر با وابستگی اقتصادی به این ذخایر هیدروکربنی دچار ضعف ژئوپلیتیک شوند. چنانچه علیرغم اینکه وزارت دارایی روسیه توان ایستادگی کشورش را در برابر نفت با قیمت 25 دلار در هر بشکه تا ده سال دانسته، اما وابستگی روسیه به نفت با تامین دو سوم درآمد صادراتی و تامین 40 درصد بودجه کشور حاکی از اغراقی است که آسیب های قابل توجه وارده به چاه های نفت را نادیده می گیرد. بنابراین پیامدهای اقتصادی حاصل از سقوط طولانی نفت چالش جدی برای کرملین بود اگر چاره کار را در همراه شدن با سعودی و راهکار آن را در پایان بخشیدن به جنگ نفتی و بازگشت به دیپلماسی نمی دید.

همچنین سقوط قیمت نفت با کشاندن ایالات متحده در حل و فصل اختلاف نظرها در میزان عرضه لایه های دیگری از پیچیدگی های ژئوپلیتیکی نفت را به نمایش گذاشت. همزمان با نشست جی بیست دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا در یک تماس تلفنی با ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه و پادشاه عربستان درباره توافق اوپک پلاس بر ثبات بازار جهانی نفت تأکید داشت. در این گفت‌وگو دو کشور را تهدید کرد که عدم موفقیت در کاهش تولید نفت موجب سقوط قیمت در بازارها و به دنبال آن آسیب رساندن به صنایع نفتی آمریکا خواهد بود که در این صورت مجازات‌هایی برای آنها در نظر گرفته می شود. 

این تماس از سوی ترامپ فرصتی بود تا پوتین با حفظ پرستیز جهانی خود بتواند خطای استراتژیکش را در مخالفت با عربستان جبران کند. در اوایل ماه مارس آندری کورتونوف، مدیرکل شورای امور بین‌الملل روسیه مقابله با عربستان سعودی را "یک اشتباه استراتژیک" دانسته بود. بنابراین آمادگی خود را برای همکاری با ایالات متحده و عربستان با کاهش تولید به میزان 10 میلیون بشکه در روز اعلام کرد و موافقتش را مشروط بر آن دانست که کاهش تولید ایالات متحده بخشی از این معامله باشد. همکاری در این توافق برای پوتین می توانست اثباتی برای نقش موثر روسیه در سرنوشت بازار نفت و بازتابی از میزان توانایی وی در بازی قدرت  باشد.

پوتین با داشتن روابط دیپلماتیک با ولیعهد عربستان سعودی در سال های اخیر تصمیمی برای دور شدن از متحد سعودی خود نداشته اما به نظر می رسد مخالفت با تصمیمات ریاض در نشست 6 مارس از دست دادن منافع کوتاه مدتی بود که به نفع اهداف درازمدت کنار زده می شد. بدین ترتیب که اگرچه مسکو با انتخاب مقاومت در برابر رکود قیمت نفت و پذیرش ضرر اقتصادی در کوتاه مدت در جبهه مخالف عربستان سعودی قرار گرفت اما با مهندسی انعطاف پذیری منافع، منافع دراز مدت تری را دنبال می کرد. شاید بتوان لااقل دو استدلال را برای تامین منافع طولانی مدت در نظر گرفت:

ابتدا تولید نفت شیل آمریکا است با این استدلال که افت قیمت نفت باعث ورشکستگی تولید کنندگان نفت شیل در ایالات متحده و تحکیم وضعیت روسیه به عنوان یک ابرقدرت انرژی می شود. بنابراین مخالفت مسکو با پیشنهاد ریاض می توانست فرصتی برای ضربه زدن به بخش انرژی آمریکا باشد. با ذکر اینکه ایالات متحده در فوریه سال جاری توانست میزان تولید نفت خود را به بالاترین سطح رسانده و با توجه به انقلاب شیل و با تولید 13.1 میلیون بشکه در روز عربستان و روسیه را به عنوان تولید کنندگان برتر جهان پشت سر گذارد. 

و دوم اینکه پاسخی در مقابله با تحریم نورداستریم 2 باشد با این منطق که راهی برای امتیاز گیری سیاسی باز شود. روسیه مدتهاست که دولت آمریکا را به استفاده از انرژی به عنوان اسلحه در مبارزه با کرملین متهم کرده است. ایالات متحده در دسامبر گذشته شرکتهایی را که در ساخت خط لوله نورداستریم2 که گاز طبیعی روسیه را به اروپای غربی می رساند، تحریم کرده و از این خط لوله به عنوان ابزار تحریم علیه کرملین استفاده کرده است. مقامات دولت ترامپ همزمان متحدان ناتو را به تامین انرژی از ایالات متحده سوق داده اند. همچنین تحریم های ایالات متحده در مورد یک شرکت زیرمجموعه روس نفت به دلیل کمک به رژیم مادورو در دور زدن محدودیت های واشنگتن در صادرات نفت ونزوئلا موجبات ناخرسندی مسکو را فراهم کرده است. 

در مجموع جنگ نفتی با ریاض بدون در نظر گرفتن پیش فرض هایی در تحقق اهداف پوتین برای ضربه زدن به صنعت شیل و یا امتیاز گیری در رابطه با تحریم های ایالات متحده نمی توانست هیچ دستاوردی برای روسیه داشته باشد. اما نشست 10 آوریل بنا به گفته دمیتری پسکوف، سخنگوی پوتین یک "موفقیت بی قید و شرط" بود که هیچ بازنده ای نداشته و همه برنده بودند. سخت است که باور شود پوتین در تصمیم گیری های نشست 6 مارس دچار یک اشتباه استراتژیک شده باشد. اما دور از ذهن نخواهد بود اگر همراه شدن مسکو در یک همکاری بین المللی کشورهای تولید کننده نفت برای کنترل و ثبات بازار نفت در گرو دریافت سیگنال هایی برای کسب امتیازات سیاسی در قالب قدرت دیپلماسی باشد.