مشکلات اقتصادی، موتور سفر روحانی به عراق را روشن کرده است؟

عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی

دیپلماسی ایرانی – کمتر از یک هفته تا اولین سفر حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران به کشور عراق در دوره زمامداریش مانده است. اگر چه عدم تحرک و حضور روحانی در این 5 سال در کشورهای خارجی و به خصوص از دوره دوم، یکی از نقاط ضعف دولت کسی است که لقب "شیخ دیپلمات" را یدک می کشد، اما به نظر می رسد که چالش های اقتصادی بعد از بازگشت تحریم ها و تحت الشعاع قرار گرفتن مناسبات تجاری تهران با برخی از شرکای مهم منطقه ای، به ویژه عراق سبب شده است تا این بی تحرکی یا کرخی رئیس جمهوری کنار گذاشته شود. حال باید دید که در پس سفر روحانی در 20 اسفند چه نتایجی برای کشور رقم خواهد خورد؟

از معیشت تا امنیت

به هر حال باید پذیرفت که بی شک مهم ترین شریک تجاری ایران در میان همسایگانش کشور عراق است؛ کشوری که مضافا بر مناسبات اقتصادی، همکاری های امنیتی، سیاسی، دیپلماتیک و غیره سبب شده است تا روابط تهران – بغداد را به خودیِ خود خاص تر و به تبعش مهم تر از دیگر مناسبات کشور با همسایگانش بکند. در سایه این اقتضائات طی دو ماهه اخیر شاهد سفر عبد الناصر همتی، رئیس بانک مرکزی، بیژن زنگنه، وزیر  نفت و محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران به مقصد عراق بوده ایم، اما در سطح سران، خلاء حضور ایران موجب شده است تا در این 5 سال، شرایط برای پیگیری مطالبات تهران در همه ابعادش از بغداد محقق نشود. 

مضافا بر آن اهمیت و جایگاه عراق برای ایران اکنون به یکی از نقاط کانونی تلاش های دیپلماتیک ایالات متحده آمریکا بدل شده است تا بتواند دایره فشارهای خود را بر ایران افزایش دهد، آن هم در شرایطی که کاخ سفید برنامه های کلانی را از حوزه تحریم های افتصادی تا کاهش مناسبات سیاسی و حتی تهدیدهات امنیتی از جانب عراق را برای تحت الشعاع قرار دادن ایران، در همه سطوحش در دستور کار دارد و این جدیت واشنگتن را می توان از سفرهای مقامات و حتی حضور ترامپ در عراق متوجه شد. با این وصف به واقع می توان 20 اسفند ماه (روز سفر روحانی) را نقطه عطفی در پیگیری منافع کشور در سایه مناسبات با عراق در دل این بحران ها دانست؟

چون که به نظر می رسد که مشکلات اقتصادی ناشی از تحریم ها و نیز تحرکات نظامیان آمریکایی در خاک عراق اکنون دایره نگرانی های ایران را از بابت همسایه غربیش گسترش داده است. لذا از یک سو مطالبات برجای مانده از مناسبات مرزی چون مسئله شط العرب تا وصول 2 میلیارد دلار طلب صادرات گاز و برق، تسهیل روابط بانکی و ارزی، احداث راه آهن که یقینا بر حجم و میزان صادرات کالا، کاهش هزینه حمل نقل و نیز بالا رفتن میزان مسافرت های دو کشور اثرات مثبتی خواهد داشت و از سوی دیگر تلاش برای ایجاد هماهنگی در مناسبات امنیتی دو کشور با توجه به تحولات منطقه ای می تواند از اهداف و دستورکارهای سفر روحانی به عراق باشد. 

اما شدت عمل تحریم های کاخ سفید که فشارهای بی سابقه ای را به کشورهای جهان، به ویژه همسایگان ایران به منظور خودداری از هر گونه تعامل با ایران وارد کرده, امکان دارد که دستاوردهای سفر روحانی را تا ندازه ای با ابهام و اما و اگرهای جدی روبه روی کند، به خصوص که عراق نیز بارها عنوان داشته است که نمی تواند فشارهای طرف آمریکایی را نادیده بگیرد و منافع خود را در سایه تدوام مناسبتش با ایران به خطر اندازد. 

به موازات این نکته هم نباید روی کار آمدن دولت جدید در عراق و حضور کسانی چون برهم صالح در جایگاه ریاست جمهوری و عادل عبدالمهدی به عنوان نخست وزیر عراق که در ظاهر رویه ای متفاوت از دولت های پیشین را در دستور کار خود دارند، در انجام سفر روحانی و حتی سفرهای اعضای کابینه بی تاثیر دانست. یکی از نشانه ها و پالس های مثبت دولت جدید عراق برای تدوام و حتی گسترش مناسبات با ایران به سفر رئیس جمهوری این کشور و حضورش در تهران، آن هم در فاصله 46 روز از صدراتش بر این مسند باز می گردد که از عزم جدی دولت جدید عراق در برقراری هر چه بیشتر و بهتر مناسبات با همسایگان مهمی چون ایران حکایت دارد.  

از آن سو همین پوست اندازی در ساختاری سیاسی و دیپلماتیک بغداد، تهران را بر آن داشته است که در بیش از 60 روز اخیر عراق، مقصد سفر ورزای ایرانی باشد؛ اگر چه زنگنه در ظاهر با دست پر این کشور را ترک نکرد، اما به نظر می رسد که محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه و عبدالناصر همتی، رئیس بانک مرکزی توانسته اند در خصوص مناسبات سیاسی، اقتصادی و بانکی نتایج قابل ملاحظه ای را کسب کنند که بستری برای اهداف سفر قریب الوقوع روحانی به عراق قلمداد شود. آن چه در پس این نکات باید مطرح شود پاسخ به این سوال مهم است که آیا کفه تحریم ها و فشارهای همه جانبه کاخ سفید بر دولت بغداد بر عمق مناسبات دو جانبه ایران و عراق و عزم برهم صالح و عادل عبدالمهدی در تقویت روابط با تهران سنگینی خواهد کرد یا خیر؟ آینده مناسبات و دستاوردهای سفر روحانی می تواند تا اندازه ای جواب این پرسش را مشخص کند.