نقش بسزای سفر محمد جواد ظریف به عراق در سفر احتمالی برهم صالح به آمریکا

گفت وگو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی – عامر الفایز، عضو کمیسیون روابط خارجی پارلمان عراق دیروز (یکشنبه) در گفت‌وگویی با خبرگزاری المعلومه اعلام کرد که بغداد مصمم است یک هیات بلندپایه به ریاست برهم صالح، رئیس‌جمهوری این کشور به واشنگتن بفرستد تا در رابطه با تمدید معافیت عراق از تحریم‌های آمریکا، آن هم تنها 4 روز بعد از سفر محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران به این کشور گفت‌وگو کند. دیپلماسی ایرانی برای بررسی این مهم، گفت وگویی را با محمدصالح صدقیان، رئیس مرکز عربی مطالعات ایران و کارشناس مسائل خاورمیانه ترتیب داده است که در ادامه می خوانید:

بعد از سفر پنج روزه محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه به عراق اکنون خبرهای غیررسمی از سفر قریب الوقوع برهم صالح، رئیس جمهور عراق در صدر هیاتی سیاسی برای پیگیری تمدید معافیت تحریم‌های آمریکا علیه ایران به ایالات متحده آمریکا خبر می دهند. در این راستا شما تا چه اندازه سفر وزیر امور خارجه کشورمان را در انجام این اقدام و تصمیم بغداد سهیم می‌دانید و مهم‌تر از آن، رئیس جمهوری عراق آیا در تمدید تعلیق و معافیت تحریم‌های ایران از سوی کاخ سفید موفق خواهد بود؟

همان گونه که شما به درستی اشاره داشتید تا کنون خبر رسمی از دفتر ریاست جمهوری عراق یا دفتر نخست وزیری و یا وزارت امور خارجه این کشور در خصوص سفر آقای برهم صالح به ایالات متحده و اهداف این سفر مطرح نشده است. اما به هر حال طبق اخبار غیر رسمی گویا برهم صالح، رئیس جمهوری عراق برای تمدید تعلیق و معافیت تحریمی آمریکا سعی دارد سفری را به ایالات متحده آمریکا داشته باشد. البته ذکر چند نکته برای پاسخ دقیق تر به دو سوال مهم شما لازم و ضروری است؛ اول این که یقیناً سفر آقای محمد جواد ظریف به عراق  سهم عمده ای در تحریک بغداد برای این اقدام داشته است. همانطور که بارها گفته شده کشور عراق و اقلیم کردستان از جهات گوناگون به ایران وابسته هستند، از مسئله انرژی برق گرفته تا گاز طبیعی، نفت و حتی کالاهای اساسی و لوازم پزشکی. لذا در سایه امضای قراردادها و تفاهم‌نامه‌های دوجانبه اقتصادی و تجاری در جریان سفر آقای ظریف یقینا این احساس نیاز بهتر و بیشتر از جانب عراق احساس می‌شود. از این رو بغداد مصمم است تا به دنبال تمدید معافیت های تحریمی ایالات متحده آمریکا باشد. 
در خصوص قسمت دوم سوال شما هم باید گفت که آقای برهم صالح در همین تقریبا چهار ماهی که به سمت ریاست جمهوری عراق منصوب شده ثابت کرده که از رئیس جمهوری سابق این کشور یعنی آقای فواد معصوم به مراتب باهوش‌تر، فعال‌تر و البته مصم تر است. البته این سیاستمدار کُرد در سایه سال‌ها حضور در عرصه سیاست اقلیم کردستان عراق، معاونت آقای جلال طالبانی، رئیس جمهوری فقید اسبق عراق و نیز حضور در دولت های آقای ابراهیم جعفری و نوری مالکی تا به اندازه ای صندلی خالی آقای طالبانی را که متاسفانه آقای فواد معصوم در دوران ریاست جمهوریش نتوانست پر کند، با حضورش پر کرده است. چرا که اکنون ریاست جمهوری عراق خود را در این چهار ماه به مراتب فعال تر از گذشته نشان داده است. علاوه بر این نکته آقای برهم صالح ارتباط بسیار تنگاتنگی با عادل عبدالمهدی، نخست وزیر عراق نیز در این مدت برقرار کرده است و سعی کرده خلاءهای دولت را پر کند. به عبارت دیگر رئیس‌جمهور عراق در حال حاضر یک ستون بسیار مهم برای نخست وزیر عراق و عامل دلگرمی جدی آقای عادل عبدالمهدی است، به گونه ای که می توان گفت نخست وزیر چشم امید خود را به برهم صالح در کارزار رقابت های جریان های عراق دوخته است. البته از آن سو هم انصافا آقای برهم صالح مدیریت قابل قبولی را برای کنترل شرایط داخلی و نیز مسائل بین المللی داشته است، در حالی که انتظار می رفت آقای عادل عبدالمهدی سرعت و تحرک بیشتری را برای پیگیری اهداف و مناسبات دیپلماتیک و اقتصادی عراق داشته باشد و تاکنون هم به واسطه برخی مسائل نتوانسته کابینه خود را تکمیل کند که بار این کم کاری ها را در حال حاضر رئیس جمهوری عراق بر دوش می کشد. 
از طرف دیگر برهم صالح به عنوان رئیس جمهوری عراق مناسبات بسیار خوبی با ایران داشته و از آن سو نیز از نفوذ قابل قبولی در میان کشورهای عربی برخوردار است. البته به موازات این نفوذ، مقبولیتی هم در میان کشورهای اروپایی و آمریکا دارد. در این راستا تیم فعالی هم در دفتر ریاست جمهوری عراق مشغول به کار شده و مضافا این که هماهنگی خوبی هم میان برهم صالح با آقای محمد علی حکیم، وزیر امور خارجه عراق در 7 سفری خارجی که داشته اند پیدا شده است، چون در این سفرها وزیر امور خارجه نیز همراه آقای برهم صالح بوده و در این مدت این دو نفر تقریباً با یکدیگر هماهنگ شده اند، در صورتی که این هماهنگی می بایست میان محمدعلی حکیم با آقای عادل عبدالمهدی صورت می‌گرفت. این امتیازها به رئیس جمهور عراق این فرصت را می دهد که بتواند به اهداف خود در سفر احتمالی به ایالات متحده آمریکا برای تمدید معافیت های تحریمی ایران موفق ظاهر شود. خصوصا این که بغداد پیشتر هم توانسته بود با پایان فرصت 45 روزه در سایه تلاش های خود معافیت های تحریمی را 90 روز دیگر هم تمدید کند. اما قطعا این دور مسئله قدری پیچده تر خواهد بود، چون برنامه جدی از جانب کاخ سفید برای افزایش فشار ایران در حال انجام است. 

از نگاه شما وزیر امور خارجه عراق می‌تواند با تحرک دیپلماتیک در تمدید معافیت های تحریمی در سفر به آمریکا به رئیس جمهوری عراق کمک کند؟

آقای محمد علی حکیم با فضای اجتماعی، سیاسی و آکادمیک آمریکا آشنایی دارد، چون در آنجا تحصیل کرده است. نکته مهم به این مسئله باز می‌گردد که در ساختار پارلمانی عراق، رئیس جمهوری این کشور یک جایگاه پروتکلی دیپلماتیک دارد و از توان اجرایی بالایی برخوردار نیست، اما به نظر می رسد که در سایه نفوذ آقای برهم صالح و توان دیپلماتیک محمدعلی حکیم می توان امیدوار بود که بغداد به تمدید معافیت های تحریمی دست پیدا کند، اگر چه تمدید دائمی معافیت های تحریمی کمی دور از ذهن است. 

شما به توان دیپلماتیک آقای محمد علی حکیم، وزیر امور خارجه عراق و نیز نفوذ آقای برهم صالح، رئیس جمهوری این کشور اشاره داشتید که می تواند برگ برنده سفر احتمالی مقامات عراقی به آمریکا باشد. اما از آن سو بسیاری از کارشناسان معتقدند که واشنگتن و شخص دونالد ترامپ به دنبال از بین بردن سیاست و راهبرد موازنه قوای بغداد در تنش تهران - واشنگتن است که در طول 16 سال گذشته از جانب عراق پی گرفته شده است. در سایه این مسئله وزیر امور خارجه، رئیس جمهوری و نخست وزیر عراق چه واکنشی در قبال این سیاست و برنامه کاخ سفید خواهند داشت؟

نکته ای که در سوال به آن اشاره داشتتید کاملا صحیح است. دونالد ترامپ در دو سال پایانی دوران ریاست جمهوری خود به دنبال به هم زدن راهبردی است که عراق جدید از سال ۲۰۰۳ تا کنون در پیش گرفته است. اما مسئله مهم اینجاست که عراق در طول این 16 سال از یک خلاء رنج برده است و این خلاء موجب شده که اکنون آمریکا به دنبال به هم زدن راهبرد موازنه قوای عراق در تقابل تهران - واشنگتن باشد. 

آن خلاء چیست؟ 

این خلاء به عدم وجود راهبرد ملی و یک نقشه و برنامه راه در خصوص مناسبات خارجی و دیپلماسی عراق در قبال پیشبرد سیاست موازنه قوا باز می‌گردد. به عبارت دیگر اگرچه عراق در این سال‌ها سیاست موازنه قوا را به صورت کج دار و مریز ادامه داده، اما هیچ برنامه‌ریزی مشخصی برای بلندمدت نداشته و بغداد سعی کرده که به فراخور زمان و در حد تاکتیک رضایت همزمان تهران و واشنگتن را کسب کند که با تغییر دولت‌ها در عراق این مسئله موازنه قوا دچار افت و خیزهای جدی هم شده است. لذا در سایه این نکات عراق تا کنون نتوانسته است به یک سیاست، راهبرد منظم موازنه قوا در بستر نقشه راهی دقیق دست پیدا کند. از این رو متاسفانه راهبرد موازنه قوا بیش از آن که بر اساس نقشه راه پی گرفته شود، توسط اقدامات و تصمیم های شخصیت ها و مقامات به جلو رفته است. همین خلاء هم سبب شد تا فرصت سوزی های بیشماری از سوی عراق صورت بگیرد که اگر این فرصت سوزی ها صورت نمی‌گرفت، امروز عراق به راحتی می توانست راهبرد موازنه قوای خود را میان تهران و واشنگتن عملیاتی کند تا دیگر نیازی به سفر آقای برهم صالح به آمریکا نباشد. مثلاً برگزاری کنفرانس سران عرب در عراق، انجام بخشی از مذاکرات ایران با 1+5 در بغداد و یا میزبانی دو دوره نشست و مذاکره ایران با آمریکا در عراق، آن هم پیش از سال 2016 و اجرایی شدن برجام و دیگر جلسات و مذاکرات به میزبانی عراق همگی فرصت هایی بودند که می توانست جایگاه و نفوذ عراق را در سیاست خارجی مناسبات جهانی پررنگ‌تر کند. اما به واسطه نبود همان نقشه راه، هرکدام از نخست وزیران و روسای جمهور عراق بر اساس نگاه خود دست به اقداماتی زدند که در نهایت هم به فرصت و بستری برای عراق تبدیل نشد. مثلا آقای نوری مالکی، نخست وزیر اسبق تصمیم به برگزاری نشستی میان ایران و آمریکا به میزبانی عراق گرفت که در نهایت هم ابتر ماند. این واقعیت ها نشان می دهد که اگر عراق امروز با چالش بسیار مهمی به نام به هم خوردن راهبرد موازنه قوایش از سوی ترامپ مواجه است، ناشی از اشتباهاتی است که در ۱۶ سال گذشته مرتکب شده است.
در مجموع تا زمانی که عراق به یک نقشه راه در قبال پیگیری راهبرد موازنه قوا دست پیدا نکند با این چالش روبه رو خواهد بود. به نظر من باید نخست وزیر، رئیس جمهور، وزیر امور خارجه، وزیر کشور و مسئولین دستگاه های نظامی و امنیتی عراقی برای ترسیم مسیر درست در خصوص مدیریت تنش آمریکا و ایران در زمین عراق دست پیدا کنند. در این راستا بارها مقامات عراقی به صراحت عنوان داشته اند که علیرغم نیاز مبرم و اساسی این کشور به گاز، نفت، انرژی برق و کالاهای اساسی ایران و نیز حمایت های جدی جمهوری اسلامی ایران در افزایش امنیت عراق، نمی توان سیطره و نفوذ آمریکا در عراق را نادیده گرفت. لذا دولت بغداد همواره سعی کرده است که عراق به زمین سوخته تنش ایران و آمریکا بدل نشود. اتفاقا این سفر آقای برهم صالح، اگر محقق شود، می‌تواند بستر مناسبی برای پیگیری این مهم باشد.

به موازات سفر محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران به عراق شاهد حضور عبدالله دوم، پادشاه اردن در بغداد، آن هم پس از وقفه ای ده ساله هستیم. از آن سو سفر ژان ایو لودریان، وزیر امور خارجه فرانسه نیز به عراق در همین مدت صورت گرفته است که در این سفر علاوه بر مسئله اعطای کمک یک میلیارد دلاری به بازسازی عراق از جانب فرانسه، خبرهایی درباره سفر قریب الوقوع امانوئل مکرون، رئیس جمهوری فرانسه را هم به عراق مطرح کرد. از سوی دیگر آنکارا نیز به دنبال ایجاد بسترهای لازم برای سفر رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه است. از نگاه شما در سایه این ترافیک دیپلماتیک و سیاسی در عراق، بغداد در فصلی تازه به دنبال ترسیم همان نقشه راه است؟

در پاسخ به این سوال مهم شما باید گفت که اکنون دو نگاه به عراق وجود دارد؛ نگاه اول معطوف به سیاست های جان بولتون، مشاور امنیت ملی کاخ سفید باز می گردد. در این خصوص پس از مواضع دونالد ترامپ در خصوص خروج نیروهای نظامی آمریکا از سوریه و استقرار آن در عراق که با نگاه جان بولتون همخوانی دارد، وی (بولتون) بر آن است تا در عراق، سوریه و لبنان برنامه های جدی برای ایجاد فاصله میانه تهران با دمشق، بغداد و بیروت شکل دهد. در سایه همین مسئله شاهد سفر آقای جان بولتون به خاورمیانه و آقای مایک پمپئو به بغداد و برخی کشورهای دیگر عربی منطقه غرب آسیا بودیم. اما نگاه دوم معطوف بر این واقعیت است که با نابودی داعش و تروریسم در عراق، اکنون این کشور فصلی تازه را در مناسبات دیپلماتیک، سیاسی و نیز بازسازی خود و شکوفایی اقتصادی باز کرده است. لذا با درک این واقعیت ها، کشورهای جهان به دنبال افزایش میزان مناسبات خود با عراق هستند. اما فارغ از این که کدام یک از این سناریوها منطبق بر واقعیت است، باید عنوان کرد برهم صالح، عادل عبدالمهدی و نیز آقای محمدعلی حکیم و دیگر مقامات و مسئولین توان ترسیم یک نقشه راه برای عراق نوین را خواهند داشت تا بتوان برای اولین‌بار انتظار داشت که عراق شاهد بازگشتی قدرتمندانه به عرصه سیاست و اقتصاد جهانی است. حال باید دید که مقامات عراقی در این مسیر تا چه اندازه موفق خواهند بود؟!