وضعیت دشوار ایران در بازار نفت در سایه اشتباهات راهبردی روسیه و عربستان

گفت وگو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی

دیپلماسی ایرانی – به باور برخی از کارشناسان حوزه انرژی در شرایط کنونی نگرانی از کاهش تقاضای جهانی برای خرید نفت موجب شد تا این ماده در آمریکا طولانی ترین دوره افت قیمت روزانه از سال 1984 را تجربه کند. به تبع این مساله نفت های پایه بین المللی در مقایسه با اوج قیمت خود در اوایل ماه اکتبر (اواسط مهر) دست کم 20 درصد کاهش قیمت پیدا کرده اند. بر همین اساس بهای نفت پایه اروپا که دو سوم نفت های جهان از جمله نفت سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) بر پایه آن قیمت گذاری می شوند، در طول معاملات دیروز به کمتر از 70 دلار نیز معامله شد که از آوریل (فروردین- اردیبهشت) گذشته تاکنون بی سابقه است. از این رو دیپلماسی ایرانی برای تحلیل آینده بازار جهانی نفت، گفت وگویی را با جلال میرزایی، عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی ترتیب داده است که در ادامه می خوانید:  

با توجه به تداوم سیر نزولی قیمت جهانی نفت خام که از اواخر هفته گذشته اوج گرفته است، ارزیابی شما از شرایط کنونی و دلایل به وجود آمدن آن بعد از اعمال تحریم های ثانویه چیست؟

البته کاهش قیمت جهانی نفت پیش از اعمال تحریم های ثانویه آمریکا علیه ایران نیز با نوساناتی جریان داشت، اما دقیقا بعد از اعلام معافیت 8 کشور از خرید نفت ایران این سیر نزولی قیمت ها تشدید شد. این مساله حاوی دو پیام است؛ اول این که عرضه و یا عدم عرضه نفت ایران در بازارهای جهانی تاثیرات خود را خواهد داشت. پس کاخ سفید و شخص ترامپ نمی تواند بی محابا به سمت صفر کردن فروش نفت ایران گام بردارد. دوم این که با توجه به افزایش نفت خام در آمریکا و نیز بررسی رشد اقتصاد جهانی سبب شد تا بستر برای سیر نزولی قیمت جهانی نفت خام بر خلاف پیش بینی های قبلی شکل بگیرد. چرا که اکنون تقاضای جهانی برای نفت، یا ثابت مانده و یا با کمی کاهش مواجه است که از آن طرف افزایش تولید بیشتر از تقاضا هم تشدید کننده این سیر نزولی بوده است. لذا باید هر دو دلیل را در داخل به دقت بررسی کرد و متناسب با واقعیات میدانی، راهکارهای جدی برای آینده صنعت نفت کشور داشته باشیم، چرا که این وضعیت در ادامه می تواند سبب خسارات جدی بر صنعت نفت و اقتصاد کشور در سایه تحریم های آمریکا داشته باشد. هر چند در ظاهر امر معافیت 8 کشور سبب کاهش قیمت ها شد، اما در نهایت این مساله برای ما می تواند یک برد تلقی شود، چون نشان داد سهم ایران در بازارنفت تا چه اندازه مهم است و نمی توان یک باره جایگاه ایران را در بازارهای جهانی پر کرد.

اما در چند وقت اخیر هم زمزمه های خروج عربستان سعودی از اوپک مجددا مطرح شده است، هر چند که تیر ماه سال جاری هم خبرهایی در این خصوص منتشر شد، اما طرح مجدد این مساله در این شرایط ناشی از چه دلایلی است؟

رفتار عربستان سعودی و به خصوص مساله احتمال خروج این کشور از اوپک را باید در بستر تحولات بین المللی تحلیل و بررسی کرد. در این راستا مناسبات عربستان سعودی با ایالات متحده در چند وقت اخیر زیل پرونده قتل جمال خاشقجی قدری نوسان پیدا کرده است. پس در حقیقیت ریاض در این شرایط به پالس های گذشته کاخ سفید و ترامپ جواب می دهد، چون قبلا ترامپ بارها اعلام داشته است که اوپک در تحولات جهانی بازار نفت یک مانع جدی محسوب می شود و به وظایف خود متناسب با اهداف آمریکا عمل نمی کند. لذا چون ریاض که بعد از قتل روزنامه نگار منتقد خود با هجمه های بی سابقه ای مواجه بوده، به گونه ای که حتی روابط ریاض – واشنگتن را دچار خدشه کرده بود، به دنبال کسب رضایت مجدد ترامپ است. از این رو عربستان دوباره مساله خروج از اوپک را مطرح کرده است. اما این که چرا این مساله خروج به سطح رسانه ای کشیده شده به این دلیل است که ریاض از طریق اعلام احتمال خروج به دنبال ارزیابی واکنش ها و بازخوردهای واشنگتن و شخص ترامپ در این خصوص است که آیا این اقدام می تواند به کسب رضایت کاخ سفید منجر شود یا خیر.

 در سایه این نکات در نهایت ریاض اقدام به خروج از اوپک خواهد داشت، با توجه به این که در صورت خروج، عربستان اهرم مهمی مانند اوپک را از دست خواهد داد؟ 

به نظر من عربستان در خصوص خروج از اوپک چندان جدی نیست و باید آن را در حد همان موضع تبلیغاتی و سیاسی دید. چون دقیقا بعد مطرح شدن مجدد این ادعای خروج خود، عربستانی ها پیشنهاد تشکیل جلسه اضطراری اوپک را در هفته بعد داشتند تا در خصوص مدیریت تولید، کاهش صادرات و مساله آینده قمیت جهانی نفت گفت وگویی میان اعضاء صورت بگیرد.

برایان هوک، رئیس گروه اقدام ایران در کارگروه اقدام روز چهارشنبه گذشته اعلام کرده بود که با آغاز دور دوم تحریم های آمریکا تمامی نفتکش‌های ایرانی در همه جا از کانال سوئز گرفته تا تنگه مالاگا، شامل تحریم‌های کاخ سفید می‌شوند. در این راستا هوک از متحدان آمریکا خواست مانع تردد شناورهای ایرانی در آب های بین‌المللی شوند و از پهلوگیری نفتکش های ایرانی در همه کشورهای جهان جلوگیری شود که تهران این مساله را تهدید واشنگتن علیه ناوگان دریایی و نفتکش های خود تلقی کرده است. آیا به واقع این دست از مواضع آمریکا می تواند تاثیری بر تردد نفتکش های کشور در آب های بین المللی داشته باشد؟  

به هر حال امریکا از همه ابزارهای موجود و تمام توان برای افزایش فشار حداکثری بر ایران استفده می کند. لذا مساله عدم تردد نفتکش ها، درخواست برای عدم پهلوگیری، مساله بیمه نفتکش ها و کشتی های ایرانی، تهدید ناوگان دریایی ایران، عدم دستیابی به درآمدهای حاصل از فروش نفت و مسائلی از این دست در دستور کار کاخ سفید قرار دارد. اما این که به طور خاص تهدید نفتکش های ایرانی از جانب آمریکا محقق شود، اساسا کاخ سفید به دنبال چنین تقابلی با ایران نیست و صرفا این موضع در خصوص تهدید نفتکش ها یک تهدید توخالی و بلوف سیاسی است. به هر حال تهران هم باید متناسب با سطح این تهدیدات تدابیر لازمه را اتخاذ کند که خوشبختانه دیروز ارتش جمهوری اسلامی ایران رسما عهده دار حفاظت از ناوگان دریایی و نفتکش های ایران شد. به هر حال عملا آمریکا یک جنگ تمام عیار اقتصادی در تقابل با ایران به راه انداخته است، لذا واشنگتن از تمام ابزارهای در اختیار خود کمال استفاده را خواهد برد. پس ما هم باید خود را مهیای این جنگ بکنیم. من معتقدم تهران باید به دور از هر گونه شعارزدگی و خودنمایی به دنبال راهکار باشد و احتیاجی هم نیست که این اهکارها توسط مسئولین در رسانه ها مطرح شود.

طبق گزارش‌ها بازار کنونی جهانی نفت در مجموع تولید سه کشور آمریکا، روسیه و عربستان با ۳۳ میلیون بشکه تولید نفت در روز روبه‌روست، با تداوم این میزان از عرضه و نیز ثابت ماندن میزان تقاضا سیر نزولی قیمت ها تا کجا ادامه خواهد داشت، آیا این قیمت ها مانند سال های ابتدایی دهه 90 شمسی افت خواهد کرد؟

در این رابطه ما باید به نرخ رشد اقتصاد جهانی توجه داشته باشیم، به خصوص نرخ رشد اقتصادی چین و هند برای ما بسیار حائز اهمیت است. چون دهلی نو و پکن بیشترین واردات نفت خام جهان را دارند و بیشتر بازار ما نیز متوجه این دو کشور است. لذا اگر نرخ رشد این دو کشور همین نرخ کنونی باشد، نباید شاهد افت شدید قیمت ها مانند سال های ابتدایی دهه 90 بود، ضمن این که در شرایط کنونی آمار دقیقی در خصوص میزان افزایش تولید شل آمریکا، روسیه و یا عربستان سعودی وجود ندارد. در این خصوص بسترهای تولید هم باید در نظر گرفته شود. مثلا عربستان سعودی برای افزایش 500 هزار بشکه ای نفت به 100 میلیارد دلار سرمایه گذاری نیاز دارد که 4 تا 5 سال طول خواهد کشید. روسیه هم شرایط متفاوتی دارد. چون مسکو اکنون تحت تحریم های آمریکا قرار دارد. لذا اقتصاد این کشور با مشکلات جدی برای سرمایه گذاری در حوزه افزایش تولید روبه رو است. اما در این میان برخی بازیگران مانند عراق مطرح هستند که با توجه به سرمایه گذاری های اخیر در این کشور، بسترهای افزایش تولید در آن وجود دارد. هر چند که این افزایش تولید چندان هم چشمگیر نیست که باعث افت جدی قیمت ها شود. به خصوص که خود اوپک هم در مدیریت تولید تاثیرگذار خواهد بود. یعنی اوپک توان تنظیم بازار را برای اعضای خود دارد. 

اما وضعیت ایران چگونه خواهد بود، جلسه کمیته نظارت بر بازار نفت با هدف بررسی ابعاد کاهش قیمت نفت در هفته‌های اخیر و نحوه توقف آن روز یکشنبه با حضور نمایندگان کشورهای عضو سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) و برخی کشورهای عمده صادرکننده غیر عضو از جمله عمان و روسیه در ابوظبی برگزار شد؟

واقعیت این است وضعیت ما در این شرایط تحریم وضعیت سخت و دشواری است. با این حال روسیه و عربستان هم در این شرایط دچار اشتباهات راهبردی شده اند. این مساله نشان از این داشته و دارد که ایران تا اندازه ای در تقابل با تحریم های مقاومت کرده است. چون مسکو و ریاض محاسبه کرده بودند که در سایه تحریم ها 1 میلیون تا 1 میلیون 200 هزار بشکه نفت ایران در بازار جهانی کاهش خواهد یافت، اما در سایه معافیت 8 کشور نه تنها سهمیه ایران به طور جدی کاهش پیدا نکرد، بلکه عربستان و روسیه از تولید و ذخیره اضطراری خود به بازار جهانی هم تزریق کردند که در این رابطه علاوه بر 500 هزار بشکه عربستان، روسیه تا 200 تا 300 هزار بشکه و عراق و امارات متحده عربی هم هر کدام 100 تا 150 هزار بشکه افزایش تولید داشتند. این شرایط یقینا تداوم کاهش قیمت ها را در پی خواهد داشت. مضافا این که علاوه بر معافیت 8 کشور، ایران راهکارهایی برای ذخیره نفت در دالیان پیدا کرده است، همچنین تهران راه حل هایی برای تقابل با عدم فروش نفت خود دارد که صد البته نیاز نیست در اینجا رسانه ای شوند. اما به هر حال مجموعه این شرایط روند نزولی را تدوام می بخشد. لذا محاسبات مد نظر عربستان و روسیه تحت فشار آمریکا مبنی بر جبران کاهش عرضه از یک سو و از طرف دیگر حفظ قیمت ها به هم خورده است. پس باید دید در سایه این شرایط جلسه آینده اضطراری اوپک در این راستا به چه نتایجی منجر می شود. اما در خصوص نتیجه نهایی جلسه یکشنبه ابوظبی هم باید گفت که این جلسه هم بر این واقعیت تاکید داشت که برای حفظ ثبات بازار نفت در شرایط فعلی همه کشورها نیازمند حصول یک توافق همه جانبه میان اعضای اوپک و نیز صادرکنندگان عمده غیرعضو از جمله روسیه است. اما آیا این توافق حاصل خواهد شد یا خیر، باید منتظر تحولات آتی در این حوزه بود.

اما کاهش قیمت جهانی نفت هم تاثیر جدی بر قیمت های نفت خام عرضه شده در بورس انرژی به عنوان راهکار دولت در تقابل با تحریم ها داشته است، به گونه ای که قیمت 79 دلاری اولیه اکنون به مرز 64 دلار رسید. در سایه تدوام کاهش قیت نفت وضعیت این بورس به کجا خواهد کشید؟

همان طوری که گفتید قیمت نفت خام عرضه شده در بورس انرژی منفک از بازار جهانی نیست و به تبع کاهش قیمت ها ما هم باید برای افزایش جذابیت این بازار، قیمت ها را کاهش دهیم. حتی باید قیمتی پایین تر از بازار جهانی هم در بورس مطرح شود تا جذابیت لازمه را داشته باشد. ضمن این که مساله عرضه و تقاضا را هم باید در نظر داشت. پس این کاهش قمیت ها که در حوزه اختیارات وزارت نفت است برای افزایش میزان جذابیت ها است.     

به اوپک اشاره شد. آیا واقعا تهران از دالان دیپلماسی نفتی خود در این سارمان می تواند شرایط را به سود خود تغییر دهد؟

مشکلات کنونی ایران در حوزه نفتی خارج از حیطه مسائل اوپک است، چون مشکلات و بحران ما ناشی از اختلاف نظر اعضای اوپک نیست که بتوان از طریق اوپک آن را حل کرد. مشکلات کنونی ما در حوزه نفتی را باید در حوزه تقابل آمریکا با ایران ارزیابی کرد. لذا جلسه آتی و یا جلسات بعدی اوپک نمی تواند کاری برای ایران از پیش ببرد. ما در چارچوب اوپک می توانیم از منافع کشور دفاع کنیم و در این راستا می توان با عربستان، مهم ترین تولید کننده اوپک و روسیه به عنوان بزرگ ترین صادر کننده غیرعضو اوپک، مذاکراتی را برای کاهش سقف تولید داشت و در این رابطه این نکته را هم باید برای اعضاء تبیین کرد که افزایش سقف تولیدی و نیز عدم حذف سهم ایران در بازار جهانی نفت تنها باعث کاهش قیمت نفت خواهد شد که برای همه کشورهای صادر کننده ضررهای بسیاری خواهد داشت. پس در این خصوص می توان کاری از پیش برد، اما برای حل مشکلات کنونی از اساس ما باید روابط میان خود با آمریکا را مد نظر قرار دهیم.

اما اهرم اوپک می تواند در این شرایط به تعدیل فشارهای ایران کمک کند؟

خیر توان اوپک در این حد نیست. تنها تلاش ما باید این باشد که اوپک ذیل فشارهای ترامپ و عربستان سیاسی نشود و سیاسی برخورد نکند. ما باید خطرات افزایش سقف تولید 500 هزار بشکه ای عربستان، 300 هزار بشکه ای روسیه و یا 150 هزار بشکه ای عراق و امارات در این شرایط برای خود این کشور را روشن کنیم. ما باید تبیین و روشن کنیم که سیاست های غلط، تبعات سنگینی برای همه در پی خواهد داشت.