تداوم سریال معافیت های تحریمی آمریکا ؟!

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی: تنها 24 ساعت بعد از اعمال دور دوم تحریم های ایالات متحده آمریکا علیه ایران در 14 آبان ماه و معافیت 8 کشور از تحریم های خرید نفت از ایران، وزارت خارجه آمریکا سه شنبه هفته گذشته اعلام کرد که برای کمک به توسعه اقتصادی افغانستان، پروژه توسعه بندر چابهار که توسط هندی ها انجام می گیرد را از دور جدید تحریم‌های خود معاف می‌کند. هر چند که طبق شواهد امر پیش از این رسانه‌ها از قول واشنگتن به دهلی‌نو مبنی بر معاف کردن این پروژه از تحریم، خبرهایی داده بودند. این در حالی است که برایان هوک، رئیس گروه اقدام ایران در وزارت خارجه آمریکا در جریان کنفرانس مطبوعاتی دیروز (۸ نوامبر) بیان کرد که برای این که عراق بتواند به وارد کردن برق از ایران ادامه دهد برای این کشور یک مجوز معافیت صادر کرده است. البته قبل تر رویترز اعلام کرده بود که عراق به جز واردات گاز و تجهیزات انرژی در حوزه واردات مواد غذایی هم از تحریم های آمریکا به شرط عدم استفاده از ارز دلار معاف است. در راستای دلایل این معافیت ها تحریمی از جانی واشنگتن و تاثیرات آن بر اقتصاد کشور، دیپلماسی ایرانی گفت وگویی را با محمد کهن دل، استاد دانشگاه و تحلیل‌گر مسائل اقتصاد بین الملل صوت داده است که در ادامه از نظر خواهید گذارند:

بعد از اعمال پر سر و صدای دور دوم تحریم های ایالات متحده آمریکا علیه ایران شاهد هستیم که در کمتر از یک هفته چندین ارفاق و معافیت برای این تحریم‌ها در قبال برخی کشورها شکل گرفته است؛ ابتدا به ساکن ما شاهده معافیت ۸ کشور از خرید نفت از ایران بودیم و بعد از آن مسئله معافیت تحریمی بندر چابهار مطرح شد و دیروز هم عراق نیز از برخی حوزه های تحریم‌ی مستثنی شد. به نظر شما دلایل این سطح از معافیت های آمریکا در قبال ایران چیست؛ آیا می توان برای این مسائل اهدافی را از طرف آمریکا مد نظر داشت؟

طی این مدت کارشناسان زیادی در خصوص مسئله معافیت ۸ کشور از خرید نفت از ایران نظراتی را عنوان داشتند. چنانی که پیش از اینها همه می‌دانستیم آمریکا قادر نخواهد بود در این مدت فروش نفت ایران را به صفر برساند. هرچند که در یک کاهش مصنوعی ۱۵ دلاری، قیمت ها اکنون هم آن سیر طبیعی خود را ندارد. اما فارغ از این دلایلی که تاکنون به کررات مطرح شده است، مسئله مهمتر این است که این کشورهای دلیل دیگری هم برای معفیت خود داشتند. ببینید سیستم پالایشگاهی و تصفیه هر کشوری بر اساس نوع نفتی که از ایران یا هرجایی خریداری می کند، تنظیم می شود. پس نمی‌توان به راحتی بازار جایگزیین را برای ایران در این خصوص پیدا کرد. به عبارت دیگر ساختار پالایشگاهی هر کشور بر اساس نفتی که خریداری می‌کند به نحوی تنظیم شده که هر کشوری مانند این 8 کشور به راحتی نمی توانند بازار سنتی خود را تغییر دهد و یا از جای دیگری نفت بخرند. چون ساخت و تاسیس پالایشگاه بر اساس خوراک نفتی خریداری شده تنظیم می شود. لذا به دلیل این که این کشورها پالایشگاه خود را بر اساس ویژگی های نفت سنگین ایران طراحی کرده اند، تغییر خوراک آن پالایشگاه ها به این سادگی امکان پذیر نیست. یعنی از نظر فنی این مسئله حداقل در کوتاه مدت توان اجرایی ندارد. 

مسئله مهم دیگر به نحوه تحریم‌های نفتی ایران از طرف آمریکا باز می گردد. با نگاهی به لیست تحریم ها شاهدیم که دولت ترامپ علیرغم ادعاهای فراوان خود در حوزه تحریم‌های جدید حرفی برای گفتن ندارد و تنها لیست های قبلی را کماکان به عنوان تحریم‌های جدید خود معرفی کرده است. این شیوه از اعمال تحریم به اصطلاح جدید نشان از این دارد که برنامه ترامپ برای ایران بیش از این که تحریم‌های اقتصادی را شامل شود، یک حمله و برنامه جنگ روانی است. چون وزارت خزانه داری آمریکا نشان می دهد که بدون مطالعه جدی تنها برنامه های اوباما را دوباره پیاده کرده است. مسئله دیگری که در این راستا باید به دقت مورد بررسی قرار گیرد مسئله سفته بازی در روند تحولات بازارهای جهانی است. در این راستا هر گاه در بازار جهانی چه نفت و یا طلا، کانون تحولات شوند، بازار به سفته‌بازی برای قیمت گذاری ها میل می کند. در این رابطه اکنون هم مسئله سفته بازی برای خرید نفت در سایه این تحولات تحریمی در بازارهای جهانی رو به افزایش است. یعنی خریداران برای خرید نفتی خود به دنبال سفته‌بازی هستند و در این شرایط نفت را خریداری می‌کنند تا با افزایش قیمت در آینده آن را به فروش برسانند، چنان که در مورد بازار طلا مشابه این مسئله وجود دارد. در حال حاضر که مسئله تحریم های نفتی ایران بسیار مهم شده است، ایالات متحده برای عدم افزایش قیمت ها سعی می‌کند بازار جهانی را به سمت سفته‌بازی در بازار طلا بکشاند تا بتواند قیمت‌های جهانی نفت را حتی به صورت موقت و گلخانه ای کاهش دهد، اما مطمئناً این مسئله در کوتاه مدت جواب خواهد داد و در بلند مدت غیبت سهم نفت ایران در بازار جهانی سبب افزایش قیمت ها خواهد شد. چنان که آقای زنگنه وزیر نفت هم دیروز در گفت های خود به آن اذعان داشت. پس باید گفت که تلاش‌های آمریکا تنها چند ماه می تواند پاسخ گوی شرایط باشد. 

با این اوصاف اما در خصوص مسئله معافیت تحریمی بندرچابهار و عراق، آمریکا به دنبال چه اهدافی است؟ 

مسئله مهم در این خصوص این است که شرایط و مناسبات تجاری ایران با برخی از همسایگان به خصوص عراق به گونه‌ای است که امکان قطع یک باره آن وجود ندارد. مضافا بندری مانند چابهار نیز برای کشوری مانند هندوستان بسیار حیاتی است. لذا آمریکا به دلیل پیمان کار بودن دهلی نو در توسعه این بندر آن را از تحرمی های خود معاف کرده است. چرا که یکی از گذرگاه ها و سرپل های ارتباطی هندوستان همین گذرگاه اقتصادی بندر چابهار است. از این رو آمریکا برای از دست ندادن متحد کلیدی مانند هند دهلی نو اعلام کرد بندر چابهار را از این تحریم‌ها مستثنی می کند. در خصوص جامعه عراق با کمی تفاوت، شرایط مشابه است. چون بسترها برای قطع روابط و مناسبات تجاری عراق با ایران وجود ندارد. یعنی اگر دولت عراق هم بخواهد چنین اقدامی انجام بدهد، کما این که آقای عبادی، نخست وزیر سابق عراق نیز بر آن اذعان داشت، اما مخالفت های جدی در ساختار سیاسی و اجتماعی عراق علیه آن شکل گرفت. دولت جدید عراق نیز با توجه به همین شرایط می‌داند که امکان قطع روابط و محدود کردن آن وجود ندارد. کاخ سفید هم با اشراف بر این واقعیت سعی کرده است دیروز در یک موضع قدرت به فکر حفظ آبروی خود باشد. لذا دیروز عراق را هم از مناسبات تحریمی خود به بهانه تامین انرژی این کشور با ایران معاف کرد. 

اما جناب کهن دل با توجه به این که عراق جدید بعد از صدام حسین به خصوص از نظر اقتصادی با ساختار مدنظر آمریکا شکل گرفته است، چگونه کاخ سفید توان قطع مناسبات اقتصادی عراق را ارتباط با ایران ندارد؟ 

مسئله مهم سایه سنگین مناسبات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اخیرا امنیتی تهران و بغداد است که بر مناسبات اقتصاد این کشور ها هم اثر گذاشته است. در این راستا گروه ها، اشخاص و احزاب سیاسی مختلف شیعه، سنی و کرد عراقی به شدت به دنبال حفظ روابط سیاسی و اقتصادی خود با ایران هستند. از اقلیم کردستان بگیرید تا بقیه مناطق. به موازات این نکته بازیگران داخلی چون حشد الشعبی و جریان های وابسته به ایران هم اولویت جدی برای حفظ مناسبات با تهران دارند. پس امکان قطع ارتباط اقتصادی با ایران وجود ندارد. لذا این مواضع آمریکا در خصوص معافیت عراق یک نوع اقدام برای حفظ آبروی خود آمریکاست. آمریکایی که در این مدت با شانتاژ وسیع رسانه ای سعی داشت عنوان کند که ایران زیر تحریم‌های آمریکا از بین خواهد رفت، اکنون به جایی رسیده که عراق را از این مناسبات معاف می کند، آن هم کشوری که روابط و سقف تجاری آن با ایران نزدیک به ۸ میلیارد دلار است. خوب این فرصت مناسبی بود برای آمریکا که ایران را در فشار و تنگنای جدی قرار دهد، چرا واشنگتن از این فرصت استفاده نکرد؟! چون توان آن را نداشت. کل صادرات ایران به ۲۸ کشور اروپایی نزدیک به 8/1 تا ۲ میلیارد دلار است، اما خود عراق به تنهایی ۸ میلیارد دلار واردات از ایران دارد. یعنی ظرفیت عراق به تنهایی ۴ برابر ۲۸ کشور اروپایی است. پس آمریکا می توانست از برگ برنده عراق به نحو احسن استفاده کند، اما توان آن را نداشت. 

در سایه تمام نکاتی که اشاره داشتید این سوال اساسی پیش می آید که دلیل این معافیت های آمریکا ناشی از چیست؟

ببینید آمریکا از هر راهی به دنبال ایجاد فشار و تحریم بر ایران بود، اما مشکل کار اینجا بود که هیچ گاه دولت ترامپ قدرت تحلیل شرایط را مانند دوره اوباما نداشت. رئیس جمهوری سابق آمریکا در بستر یک اجماع جهانی توانست تحریم های جدی علیه ایران شکل دهد. ولی آمریکای ترامپیستی ابتدا در ایجاد اجماع ناکام بود. در گام بعدی هم ذیل تحریم های جدید خود هیچ‌گاه دلایل کشورها را برای ادامه همکاری ها اقتصادی و تجاری با ایران را درک نکرد. به عبارت دیگر هر کشوری بنا به اقتضائات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و البته مناسبات دیپلماتیک، دلایلی را برای حفظ مناسبات اقتصادی و تجاری با تهران داشته و دارد. آمریکا با عدم تحلیل و بررسی این دلایل، تنها و تنها از موضع قدرت خواستار فشار بر کشورها برای قطع رابطه با ایران بود. این مشکل دولت ترامپ در اعمال تحریم‌های خود علیه ایران است، چون او صرفا یک تاجری است که  هیچ آشنایی به علم دیپلماسی و سیاست ندارد. همین شرایط موجب شده ظرف یک 5 روز از اعمال تحریم ها شرایط به جایی برسید که کاخ سفید معافیت پشت معافیت برای تحریم ها قائل می شود. 
من معتقدم که باید ویژگی های هر یک از کشورها به خصوص همسایگان در ایجاد مناسبات اقتصادی با ایران را به طور مجزا بررسی کنیم، چون که قطعا دلایل ترکیه با دلایل عراق و یا افغانستان، پاکستان و هند متفاوت است. کشوری مانند ترکیه شرایط خاصی برای حفظ این مناسبات دارد. بازار گازی نزدیک ایران، آن هم با کمترین هزینه انتقال به ترکیه از جمله شرایطی است که آنکارا نمی‌تواند از آن بگذرد. هم چنان که عراق هم در سایه مناسبات فرهنگی، دینی و سیاسی خود نمی‌تواند از بازار ایران چشم بپوشد؛ پاکستان هم در سایه تشکیل دولت جدید و نگاه تازه به ایران راه های جدی و جدیدی برای حفظ روابط و گسترش آن دارد، هم چنان که دهلی‌نو ساختار اقتصادی خود را پس از ساختار پالایشگاهی و گازی خود بر اساس فرآورده هایی که از ایران خریداری می کند، تنظیم کرده است. مضافا این که اهمیت بندر چابهار، هم برای پاکستان و هم به خصوص برای هند بسیار مهم و حیاتی است. مجموعه این شرایط بستری را فراهم آورده تا آمریکا خود به این باور برسد که نمی‌تواند به یک باره و جدی، قطع روابط این کشورها را با ایران ذیل تحریم‌ها خواستار شود. در این راستا من حتی بر این باورم که قاره سبز و اتحادیه اروپا هم تمایل دارد برای رسیدن به برخی از اهداف خود به تحریم‌های آمریکا به پیوند است، اما شرایط سیاسی و دیپلماتیک بعد از برجام و نیز نوع نگاه جهانی به سیاست های ترامپ مانع از این پیوسته شدن است. پس هر بازیگری برای خود دلیلی دارد تا از تحریم های آمریکا سرپیچی کند، 

ولی شرایط سخت کشور به خصوص شرایط ارزی ناشی از این تحریم‌ها را که نمی توان منکر شد. در این رابطه شما آینده کشور را چگونه ارزیابی می کنید؟ 

واقع امر این است که حجم ارزی مورد نیاز ایران برای واردات بسیار کم است. یعنی ایران در ارتباط با نیاز واردات تنها به ۱۰ درصد  GDP (تولید ناخالص داخلی) کشور وابسته است، در صورتی که مثلا این نیاز برای کشوری مانند ترکیه نزدیک به ۴۰ درصد تولید ناخالص داخلی است. خوب در این شرایط ایران همواره تراز پرداخت های مثبتی را داشته و یا نزدیک به مبادله بوده است. پس چون اقتصاد کشور در حوزه خارجی اقتصاد به نسبت مقاومی است، اثربخشی تحریم ها تا اندازه ای کم رنگ خواهد بود، چون نیازهای ارزی ایران در مقایسه با تولید ناخالص کشور بسیار پایین است. لذا در این حوزه ی ما نگرانی جدی نداریم. البته نمی‌توان منکر فشارهای جدی این تحریم ها بر اقتصاد ایران بود، ولی کانون نگرانی ها به وضعیت اقتصادی داخلی و تشتت در مدیریت کشور باز می‌گردد. 

آیا در صورت حفظ مناسبات تجاری خود با هندوستان در خصوص بندر چابهار و یا عراق و نیز تداوم مناسبات اقتصادی با مهمترین شریک تجاریمان یعنی چین، ایران می تواند ایران در تقابل با تحریم های ثانویه راه ر احت تری را در پیش داشته باشد؟

در سایه سوال قبلی شما من این نکته را گفتم که چون نیاز ارزی کشور به واردات پایین است، لذا کشور می تواند با درآمدهای کم هم به اداره امور خود بپردازد. از آن طرف در طول این ۴۰ سال ما همواره با تحریم روبه‌رو بوده‌ایم. پس تهران ابزارها و دانش لازم را برای مقابله و دور زدن تحریم‌ها بلد است. مضافا بسیاری از این کشور هایی که نام بردید از خود هندوستان تا عراق، چین، روسیه و ترکیه در قراردادها و مناسبات تجاری جدید خود با ایران بر حذف دلار از مناسبات تاکید داشتند. من معتقدم که ایران باید با روسیه، چین، عراق، هند، ترکیه، پاکستان و دیگر کشورها تفاهم نامه ها و قرارداد های رسمی برای مبادلات پولی و ارزی ملی خود منعقدکند. در این شرایط وابستگی به دلار کمتر خواهد شد. اگر چنین شود نیاز ارزی ما برای واردات ارزی دلاری به کمتر از ۵ درصد تولید ناخالص داخلی کاهش خواهد یافت. البته از آن سو بر این مسئله تأکید دوباره دارم که ابتدا دولت باید توان مدیریت خود را در حوزه اقتصادی به خصوص اقتصاد جهانی و بین المللی بالاتر ببرد و دوم این که بسترهای هرگونه مناسبات و معاملات سفته‌بازی در بازار را چه در حوزه سکه و طلا، چه در حوزه بازار ارز، چه در حوزه مسکن، خودرو و دیگر اقسام معاملات صوری جمع کند. دولت باید به سمتی پیش رود که مردم دارایی ها و نقدینگی خود را برای مسئله تولید مثلا آن در بازار بورس به کار ببرند، البته نه در بازار ثانویه بورس، بلکه در بازار اصلی. این دارایی ها و نقدینگی های مردم می‌تواند بستر مناسبی برای تحرک اقتصادی کشور در این شرایط و مباره با تحریم های آمریکا باشد.