از جاده ابریشم چین تا طرح جاده ای ایران در عراق و نگاه استراتژیک هند به بندر چابهار

دیپلماسی ایرانی: در 28 مارس 2017 دولت سابق عراق به پروژه سرمایه گذاری و بازسازی جاده بین المللی رأی داد و تصمیم بر آن شد که این پروژه برای جذب سرمایه گذاری عرضه شود. این پس از آن صورت گرفت که کمیته گذرگاه های مرزی در شورای استانداری انبار بخش داخل این استان (از گذرگاه طریبیل تا منطقه «الصقور» در جنوب شرقی فلوجه) را برای سرمایه گذاری عرضه کرد. مصوبه دولت اعتراضات شدیدی برانگیخت و دولت ناچار شد دوباره با همان شرکت قبلی یعنی شرکت Olive Group قرارداد تازه ای با شرط های جدید ببندد.

یک گره ارتباطی معروف به نام «آزادراه بین المللی 1» عراق را به اردن و عربستان و سوریه متصل می کند. این آزادراه طولانی و استراتژیک از بنادر بصره تا گذرگاه مرزی عراق و اردن، طریبیل (در فاصله 575 کیلومتری بغداد)، کشیده می شود و مسیرهای فرعی ای دارد که شهرهای قائم در مرز سوریه و عرعر در مرز عربستان را هم به آن وصل می کند. این آزادراه 9 باند دارد و طول آن 1200 کیلومتر است.

برای تکمیل این پروژه مشکلاتی در برابر عراق بود. نخست اینکه شرکت امریکایی پیمانکار تابع شرکت امنیتی بدنام Blackwater است که در سال 2007 به علت کشتن چند شهروند عراقی از این کشور بیرون انداخته شد و تحت پیگرد بین المللی قرار گرفت.

اجرای این پروژه مانعی جدی دربرابر بلندپروازی های ایران در غرب عراق است، به خصوص که این پروژه نفوذ امریکا در این منطقه را تقویت می کند و به دسترسی ایران به سوریه آسیب می زند.

به گزارش میدل ایست نیوز، «حیدر العبادی» نخست وزیر سابق عراق در دیدارش با «دونالد ترامپ» در 20 مارس 2017 این پروژه را با وی درمیان گذاشت و سیاستمداران عراقی را به حمایت از آن فراخواند. در سوم آوریل همان سال «جارد کوشنر»، داماد و مشاور رئیس جمهور امریکا، همراه با رئیس ستاد ارتش امریکا وارد بغداد شد. این سفر با اهداف اقتصادی و امنیتی و ازجمله برای سرمایه گذاری در جاده بین المللی انجام شد.

چنانکه «حیدر العبادی» نخست وزیر سابق عراق در ژوئن 2017 در نشستی خصوصی برای گروهی از روزنامه نگاران عراقی ازجمله نگارنده این سطور گفت، ایران پیشنهاد کشیدن یک جاده استراتژیک مشابه از خاک ایران به استان دیالی و از آنجا به خاک سوریه را مطرح کرده است. به گفته العبادی، پیشنهاد ایران سرمایه گذاری برای ساخت یک آزادراه در شرق عراق و کشیدن جاده هایی برای تقویت جاده های قدیم است که از جنوب غرب موصل وارد سوریه شود. طرحی که از آن به «راه ابریشم جدید» یاد می شود و چین (متولی پروژه یک راه ـ یک کمربند) و روسیه نیز از آن حمایت می کنند و هدفشان رسیدن به مدیترانه است.

تلاش ایران برای رسیدن به این منطقه تأثیر اقتصادی و ژئوپلتیک این منطقه است. حجم گاز ذخیره شده در شمال و جنوب سوریه 123 میلیارد مترمکعب و حجم نفت آن به اندازه ذخایر کشور کویت برآورد شده است.

پروژه چین ـ روسیه ـ ایران پروژه ای متعارض با پروژه اتحادیه اروپا و امریکا برای گرفتن گاز و انرژی از ترکیه (Nabucco pipeline) است که آن نیز تا حد زیادی در پی دستیابی به منابع انرژی در سوریه است. چین می کوشد راه های بازرگانی خود در مرکز آسیا را تقویت کند: سرمایه گذاری برای ساخت بندر گوادار در پاکستان با حمایت ایران و قطر در راستای ایجاد شاهراه اقتصادی چین ـ پاکستان و نیز کشیدن جاده زمینی با هزینه 46 میلیارد دلار برای وصل کردن کاشغر چین به گوادر پاکستان؛ و همچنین ساخت بندر چابهار با سرمایه 500 میلیون دلاری هند برای سلطه بر خط تجارتی افغانستان.

بندر چابهار در سواحل جنوب غربی ایران برای هند اهمیت استراتژیک دارد چون می تواند گذرگاه هند به مرکز آسیا باشد. از بندر چابهار جاده ای به طول 883 کیلومتر تا شهر زرنج در مرز ایران و افغانستان کشیده شده که ساخت شرکت هندی در سال 2009 است و قرار است به چهار شهر اصلی افغانستان (هرات، قندهار، کابل، مزار شریف) کشیده شود.

در 6 دسامبر 2018، یک خودروی بمب گذاری شده در شهر چابهار ایران منفجر شد. این انفجار مقر پلیس شهر را هدف قرار داده بود. آنچه در پوشش اخبار این انفجار اهمیت پیدا کرد آن بود که رسانه های اماراتی ازجمله روزنامه رسمی البیان تأکید داشتند که این انفجار بندر چابهار را هدف قرار داده و نه مرکز شهر را. این بی تردید تلاش امارات بود تا امنیت بندر ایرانی را زیر سؤال ببرد و سرمایه گذاری خارجی را از آن دور کند.

همه این پروژه ها در آسیای مرکزی و اروپای مرکزی و خاورمیانه بر اجرای پروژه جاده بین المللی در عراق تأثیر می گذارد.

اهمیت بسیار جاده بین المللی عراق در راهیابی آن به زمین های وسیع غرب عراق و اردن و جنوب شرقی سوریه است. ضمن اینکه پیشنهادهایی برای کشیدن خط لوله در این منطقه مطرح شده است تا عراق بتواند از خط لوله جیهان در کردستان بی نیاز شود و بتواند خط لوله ای مستقیم به بندر عقبه اردن بکشد. ضمن اینکه عراق در پی احیای ایده خط لوله استراتژیک عراق ـ عربستان است که به بندر ینبع می رسد.

ایران در پی ساختن کمربندی اقتصادی و امنیتی خود است. دولت سابق عراق اجازه اجرای پروژه جاده ای ایران را صادر نکرد، هرچند ایران هنوز کاملا از این بابت ناامید نشده است.

در مدت گذشته دو بار گروه های حشد الشعبی که وابسته به ایران شمرده می شوند تلاش کرده اند که وارد منطقه اسراتژیک «تنف» (مثلث مرزی عراق ـ سوریه ـ اردن) شود اما هر بار نیروهای امریکایی مانع از ورود آنها شده اند.

امریکا از سال 1991 به اهمیت منطقه تنف پی برد. در آن سال عراق از این منطقه به عنوان نقطه پرتاب موشک های خود به سمت اسرائیل استفاده کرد. در سال 2003 امریکا عملیت خود در غرب عراق را از همین نقطه آغاز کرد. (درباره اهمیت این منطقه اینجا را ببینید).

تنف یکی از سه معبر رسمی میان عراق و سوریه است و در سال 2018 تلاش های عراق برای افتتاح دوباره آن شدت گرفت. روزنامه «المدی» در 10 دسامبر به نقل از منابع آگاه خبر داد که نیروهای امریکایی در شمال شهر قائم که اولین شهر در عراق پس از عبور از مرز سوریه است مستقر شده اند و هم اکنون در 6 پایگاه در استان انبار حضور دارند.

ایران به عراق به چشم نقطه اتکای اقتصادی نگاه می کند که نفوذ سیاسی و امنیتی ایران در منطقه را تأمین می کند. ایران پنج شاهراه مهم در عراق را در اختیار دارد:

1. گذرگاه جنوبی از مرز شلمچه به بصره.
2. گذرگاه شیب ـ میسان در جنوب.
3. گذرگاه مهران ـ بدره در فرات الاوسط.
4. گذرگاه زرباطیه ـ دیالی (از بالای بغداد تا مرز سوریه، راه ابریشم پیشنهادی).
5. گذرگاه های کردستان در شمال عراق.

این با این شبکه راه ها نقشه اقتصادی چند منظوره ای را می تواند طراحی کند ضمن اینکه می تواند جاده امریکایی در غرب عراق را که با هدف گسترش بازرگانی میان اردن و عربستان کشیده می شود به مشکل بیندازد. ایران می کوشد بلندپروازی های عربستان برای سرمایه گذاری در پروژه جاده بین المللی از دیالی به تلعفر و سپس به سوریه را با مانع مواجه کند. ترکیه تلعفر را گره مواصلاتی ای می داند که راه ایران برای حمایت از حکومت بشار اسد را می بندد. امریکا نیز در این باره با ترکیه هم نظر است.