نه، جهان چندقطبی نیست!

نویسنده: جو اینگه بِکِفولد Jo Inge Bekkevold، دیپلمات پیشین نروژی و همکار ارشد مؤسسه مطالعات دفاعی نروژ در امور چین

دیپلماسی ایرانی: یکی از مکررترین مباحثی که توسط سیاست‌مداران، دیپلمات‌ها و ناظران سیاست‌ بین‌المللی مطرح می‌شود، این است که جهان چندقطبی است یا به زودی چندقطبی خواهد شد. در ماه‌های اخیر، این مطلب توسط دبیرکل سازمان ملل متحد، آنتونیو گوترش، صدراعظم آلمان، اولاف شولتس، وزیر امور خارجه آلمان، آنالنا بربوک، رئیس‌جمهوری فرانسه، امانوئل ماکرون، رئیس‌جمهوری برزیل، لوئیز ایناسیو لولا داسیلوا و رئیس‌جمهوری روسیه، ولادیمیر پوتین مطرح شده است. ژوزف بورل، نماینده اتحادیه اروپا در امور خارجی، ادعا می‌کند که جهان از زمان بحران مالی جهانی در سال ۲۰۰۸ یک سامانه "چندقطبی پیچیده" شده است.

این ایده همچنین در دنیای تجاری نیز رایج است: بانک سرمایه‌گذاری مورگان استنلی Morgan Stanley به تازگی یک مقاله راهبردی برای "مسیریابی در دنیای چندقطبی" منتشر کرد و مدرسه اینسید INSEAD، که یک دانشکده معتبر تجاری اروپایی است، نگران مهارت‌های مدیریت و رهبری در چنین دنیایی است. اما به رغم آنچه که سیاستمداران، کارشناسان و بانکداران سرمایه‌گذاری به ما می‌گویند، این ساده‌ترین حقیقت است که دنیای امروز از هیچ‌ جنبه ای، نزدیک به یک جهان چندقطبی نیست.

دلایل این مسئله روشن و سر راست است. مفهومِ چندقطبی، عمدتا به تعداد قطب های بزرگ قدرت در سامانه بین‌المللی اشاره دارد، و برای آنکه جهان به عنوان یک سامانه چندقطبی شناخته شود، باید حداقل سه قطب قدرت این چنینی وجود داشته باشد. در حال حاضر، تنها دو کشور با چنین وزنی در اقتصاد، نیروی نظامی و نفوذ جهانی کافی وجود دارند تا هرکدام یک قطب را شکل دهند: ایالات متحده و چین. هنوز قدرت‌های بزرگ دیگری با این ویژگی ها وجود ندارند و به زودی هم ظهور نخواهند کرد. این واقعیت محض که قدرت‌های میانه و کشورهای غیرمتعهدی با جمعیت های بزرگ و اقتصادهای رو به رشد سر بر می آورند، جهان را به خودی خود چندقطبی نمی‌کند.

اگر به نامزدهای روشن کنونی نگاه کنیم، غیاب دیگر قطب‌ها در سامانه بین‌المللی آشکارتر می شود. در سال 2021، هند که در حال رشد سریعی بود، سومین کشور جهان با بزرگترین هزینه های دفاعی بود، که یکی از نشانگرهای تعیّن قدرت است. اما بر اساس آخرین آمار موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم، بودجه نظامی هند فقط یک چهارم بودجه نظامی چین است (و شاید بودجه نظامی چین حتی بیشتر از آن حجمی باشد که علنی می‌شود). امروزه، هند همچنان به طور عمده بر توسعه داخلی خود تمرکز دارد. دارای خدمات خارجی کوچکی است و نیروی دریایی‌اش – که یک ابزار مهم برای افزایش نفوذ در اقیانوس های هند و آرام است – نسبت به چین، که در پنج سال گذشته پنج برابر تناژ دریایی بیشتری را به کار گرفته، کوچک است. هند ممکن است زمانی یک قطب در سامانه جهانی باشد، اما آن روز متعلق به آینده دور است.

ثروت اقتصادی، نشانگر دیگری برای توان افکنی است. ژاپن سومین اقتصاد بزرگ جهان را دارد، اما بر اساس آخرین آمار صندوق بین‌المللی پول، تولید ناخالص داخلی (تنها یکی از معیارهای اقتصادی) ژاپن کمتر از یک چهارم چین است. آلمان، هند، بریتانیا و فرانسه - چهار اقتصاد بزرگ بعدی جهان - حتی از این هم پایین تر هستند.

همچنین اتحادیه اروپا هم قطب سوم سامانه جهانی نیست، حتی اگر این بحث مکررا توسط ماکرون و بسیاری دیگر مطرح شده باشد. کشورهای اروپایی منافع ملی متفاوتی دارند و اتحاد آنها سرشار از شکاف است. با همه یکپارچگی ظاهری در حمایت اتحادیه اروپا از اوکراین، اما هیچ سیاست دفاعی، امنیتی یا خارجی متحد اروپایی وجود ندارد. بی دلیل نیست که پکن، مسکو و واشنگتن، با پاریس و برلین طرف صحبت می شوند و به ندرت به سراغ بروکسل می روند.

بدون شک، روسیه با توجه به وسعت سرزمینی، منابع طبیعی عظیم و ذخیره گسترده سلاح‌های هسته‌ای، یک نامزد محتمل برای قرار گرفتن در جایگاه یک قدرت بزرگ است. این کشور بی گمان نفوذی فراتر از مرزهای خود دارد، در حال اداره یک جنگ عمده اروپایی است و فنلاند و سوئد را به پیوستن به ناتو وادار کرده است. با این حال، روسیه با اقتصادی کوچکتر از اقتصاد ایتالیا و بودجه ای نظامی که حداکثر یک چهارم بودجه نظامی چین است، واجد شرایط جایگاه سومین قطب قدرت در سامانه بین‌المللی نمی‌شود. در بهترین حالت، روسیه می‌تواند نقش پشتیبانی را برای چین ایفا کند.

یکی از استدلال های رایج میان افرادی که به چندقطبی باور دارند، سربرآوردن جنوب جهان و افول جایگاه غرب است. با این حال، حضور قدرت‌های میانه قدیم و جدید – مانند هند، برزیل، ترکیه، آفریقای جنوبی و عربستان سعودی که اغلب در این فهرست درج می‌شوند – سامانه جهانی را چندقطبی نمی‌کند زیرا هیچ یک از این کشورها توانایی اقتصادی، نیروی نظامی و سایر اشکال نفوذ را به اندازه کافی ندارند تا به تنهایی بتوانند یک قطب را شکل دهند. به عبارت دیگر، این کشورها توانایی رقابت با ایالات متحده و چین را ندارند.

واقعیت این است که سهم ایالات متحده از اقتصاد جهانی کاهش یافته اما هنوز جایگاه مهم خود را حفظ می‌کند، به ویژه زمانی که همراه با چین در نظر گرفته می‌شود. این دو قدرت بزرگ، نیمی از کل هزینه‌های دفاعی جهان را دارند و مجموع تولید ناخالص داخلی آنها تقریبا با مجموع ۳۳ اقتصاد بزرگ بعدی برابر است.

گسترش گروه بریکس (BRICS) در نشست سران آن در ژوهانسبورگ در ماه گذشته (گروهی که قبلاً تنها شامل برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی بود) به عنوان نشانه ای تلقی می‌شود که نظم چندقطبی محقق شده یا دست کم حداقل در حال پیشرفت است. با این حال، این گروه ها متنوع تر از آنی هستند که بتوانند به عنوان قطب‌ قدرت عمل کنند، ضمن آنکه ممکن است به راحتی تجزیه و منحل شوند. بریکس هنوز از اینکه به عنوان یک بلوک همگن شناخته شود، فاصله زیادی دارد و هرچند کشورهای عضو ممکن است نظرات مشترکی درباره نظام اقتصادی بین‌المللی داشته باشند، در زمینه‌های دیگر اهداف گوناگونی دارند. در سیاست های امنیتی این گروه – که نیرومند‌ترین نشانه همگرایی است – دو عضو بزرگتر بریکس یعنی چین و هند، سرشاخ هستند. در واقع، اوج گیری پکن، نیودهلی را به همگرایی بیشتر با ایالات متحده سوق می دهد.

پس اگر جهان چندقطبی نیست، چرا مباحث چندقطبی بودن جهان، تا این اندازه‌ محبوبیت دارد؟ علاوه بر اینکه رویکرد آشفته این مباحث، واقعیت ها و مفاهیم مرتبط با روابط بین‌الملل را نادیده می گیرد، سه توضیح آشکار برای این محبوبیت وجود دارد:

اولاً، برای بسیاری از افرادی که ایده چندقطبی را پیش می‌کشند، این ایده، یک مفهوم ارزشی است. راهی برای اظهار یا ابراز امیدواری به پایان دوران سلطه غرب است و اینکه قدرت باید توزیع شود. آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، چندقطبی را به عنوان راهی برای تثبیت چندجانبه‌گرایی و ایجاد تعادل در سامانه جهانی می‌بیند. برای بسیاری از رهبران اروپایی، چندقطبی بودن به عنوان یک جایگزین ترجیحی برای دوقطبی بودن دیده می‌شود، زیرا اعتقاد دارند که این وضعیت امکان می‌دهد تا جهانی محکوم به قانون شکل گیرد که اجازه شراکت‌های جهانی با بازیگران متنوع را می دهد و از ظهور ائتلاف‌های تازه جلوگیری می کند.

بی گمان، چارچوب چندجانبه، آنگونه که انتظار می رفت، کار نمی کند و بسیاری در غرب ایده چندقطبی را به عنوان یک سامانه عادلانه‌تر، روش بهتری برای احیای چندجانبه‌گرایی و فرصتی برای ترمیم شکاف روزافزون با جنوب جهان می‌بینند. به بیان دیگر، باور به چندقطبی ای که وجود ندارد، بخشی از یک کلکسیون کامل از آرزوها و امیدها برای نظم جهانی است.

یک دلیل دیگر برای محبوبیت ایده چندقطبی این است که پس از سه دهه جهانی شدگی و صلح نسبی، اکنون سیاست‌گذاران، نقادان و دانشمندان، تردید بسیاری در مورد پذیرش واقعیت‌های رقابت دوقطبی شدید، فراگیر و قطبی ساز میان ایالات متحده و چین دارند. از این نظر، اعتقاد به چندقطبی نوعی رویگردانی فکری است - و بیان این آرزوست که یک جنگ سرد تازه شکل نگیرد.

سوم، بحث درباره چندقطبی اغلب بخشی از بازی قدرت است. پکن و مسکو ایده چندقطبی را به عنوان راهی برای محدود کردن قدرت ایالات متحده و پیشبرد جایگاه خود می‌بینند. به عنوان نمونه، در سال 1997، زمانی که ایالات متحده با فاصله زیاد از بقیه یک قدرت برتر بود، روسیه و چین توافقنامه مشترکی در مورد جهان چندقطبی و برپایی نظم تازه جهانی امضا کردند. حتی اگر چین امروز یک قدرت بزرگ باشد، هنوز ایالات متحده را به عنوان چالش اصلی خود می‌بیند؛ پکن همراه با مسکو، از ایده چندقطبی به عنوان راهی برای ترغیب جنوب جهان و جذب آن به سمت اهداف خود استفاده می‌کنند. ایده چندقطبی در سال 2023 به عنوان یک موضوع کانونی در کارزار دیپلماتیک چین نمایان شده و همزمان پوتین در نشست آفریقا- روسیه اعلام می کند که رهبران حاضر در این نشست با پیشبرد یک جهان چندقطبی موافقت کرده اند.

به همین ترتیب، وقتی رهبران قدرت‌های میانه و در حال صعود، ایده چندقطبی را ترویج می‌کنند – مانند لولا داسیلوا در برزیل – اغلب تلاشی است برای جاگیری کشورشان به عنوان یک کشور پیشتاز غیرمتعهد. شاید بتوان این پرسش را مطرح کرد که آیا قطبیت – و سوء برداشت های گسترده درباره آن – هیچ اهمیتی دارد یا نه؟ پاسخ ساده این است که تعداد قطب‌ها در نظم جهانی اهمیت زیادی دارد و سوء برداشت ها، موجب آشفتگی و ابهام در اندیشه راهبردی می شود و سرانجامش به سیاست‌های نادرست می رسد. 

قطبیت به دو دلیل بسیار مهم اهمیت دارد. نخست اینکه در دنیاهای یک‌قطبی، دوقطبی و چندقطبی، دولت‌ها با درجات مختلفی از محدودیت در رفتار خود روبه‌رو می‌شوند و نیاز به راهبرد‌ها و سیاست‌های مختلفی دارند. به عنوان مثال، سند راهبرد امنیت ملی آلمان، که در ژوئن منتشر شد، بیان می کند که "محیط بین‌المللی و امنیتی به مرور زمان چندقطبی‌تر و کم‌پایدارتر می‌شود." سامانه های چندقطبی در واقع به عنوان سامانه های کمتر پایدار در مقایسه با سامانه های یک‌قطبی و دوقطبی در نظر گرفته می‌شوند. در سیستم‌های چندقطبی، قدرت‌های بزرگ، پیمان ‌ها و ائتلاف‌هایی می‌سازند تا از سلطه یک کشور بر دیگران پرهیز شود. اما اگر یکی از قدرت‌های بزرگ گرایش خود را تغییر دهد می‌تواند منجر به دگرش های مداوم و تغییرات ناگهانی شود. در یک سامانه دوقطبی، دو قدرت بزرگ عمدتاً موازنه میان خود را حفظ می‌کنند و هیچ تردیدی درباره اینکه رقیب اصلی کیست وجود ندارد. بنابراین، ما باید امیدوار باشیم که استناد سند راهبردی آلمان اشتباه باشد.

قطبیت همچنین برای کسب و کارها نیز اهمیت دارد. مورگان استنلی و مدرسه INSEAD مشتریان و دانشجویان خود را برای یک جهان چندقطبی آماده می‌کنند، اما پیروی از راهبردهای چندقطبی در سامانه ای که هنوز دوقطبی است، چه بسا که خطای پرهزینه‌ای باشد.  دلیلش این است که روندهای تجاری و سرمایه‌گذاری ممکن است بسته به تعداد قطب‌ها به شدت متفاوت باشند. در سیستم‌های دوقطبی، دو قدرت بزرگ به شدت نگران دستاوردهای نسبی خواهند بود که به یک نظام اقتصادی قطبی تر و تقسیم‌شده‌تر منجر می‌شود. هر نوعی از نظم، ریسک‌های ژئوپلیتیک خودش را به همراه می آورد و یک راهبرد اشتباه درباره اینکه مثلا یک شرکت باید کارخانه بعدی خود را کجا بسازد، می‌تواند بسیار پرهزینه باشد.

دوم، ترویج دنیای چندقطبی زمانی که به وضوح دوقطبی است، می‌تواند به دوستان و نیز دشمنان، سیگنال‌های اشتباهی ارسال کند. انگیختگی بین المللی ناشی از گفته ‌های ماکرون در دیدارش از چین در آوریل گذشته، این نکته را نشان می‌دهد. وی در مصاحبه ای در طول پرواز بازگشت به فرانسه، بر اهمیت تبدیل اروپا به قدرت بزرگ سومی تأکید کرد. گرایش ماکرون به پرداختن به ایده چندقطبی چندان به مذاق دوستان فرانسه در واشنگتن و اروپا خوش نیامد. ظاهرا میزبان چینی او خوشنود بود اما اگر آنها گمان کنند که ذهنیت ماکرون در مورد چندقطبی به معنی حمایت فرانسه و اروپا از پکن در رقابت با ایالات متحده است، شاید سیگنال‌های اشتباهی دریافت کرده باشند.

یک سامانه چندقطبی ممکن است آشکارا کمتر از یک جهان دو قطبی با حضور دو قدرت بزرگِ رقیب، تقسیم‌بندی شده باشد اما این وضعیت، ضرورتا به جهان بهتری منجر نخواهد شد و به جای آنکه شاهد یک راه حل سریع برای چندجانبه‌گرایی باشیم، چه بسا به احیای منطقه گرایی برسیم. به جای آمال و آرزو برای جهان چندقطبی و صرف توان برای سامانه ای که وجود ندارد، یک راهبرد مؤثرتر در جستجوی راه‌حل‌ها و پلتفرم‌های بهتری برای گفتگو در همین سامانه دوقطبی موجود بر خواهد آمد.

در درازمدت، واقعا ممکن است جهان چندقطبی شود و هند به عنوان برجسته‌ترین نامزد به جرگه قدرت های برتر جهان یعنی ایالات متحده و چین بپیوندد. با این حال، آن روز هنوز دور است. ما تا آینده ای قابل پیش‌بینی در یک دنیای دوقطبی زندگی خواهیم کرد - و به تبع آن، استراتژی و سیاست‌هایمان باید در تناسب با آن طراحی شوند.

منبع: فارن پالسی / تحریریه دیپلماسی ایرانی/11