هیچ معلمی بهتر از دشمن نیست

عبدالرحمن فتح الهی – متن پیش رو به بررسی کتاب "هنر تحریم ها؛ نگاهی از درون میدان" نوشته ریچارد نفیو پرداخته است.

از خردادماه سال جاری کتاب مهم در عین حال بسیار کاربردی، آن هم در آستانه بازگشت تحریم ها با عنوان "هنر تحریم ها؛ نگاهی از درون میدان" نوشته ریچارد نفیو از سوی مر کز پژوهش های مجلس شورای اسلامی عرضه شد. جالب اینجا است که نویسنده کتاب خود از مسئول تیم طراحی تحریم ها علیه ایران در دوره اوباما بود که منجر به مذاکرات برجامی شد. هم چنین ریچارد نفیو چهره اصلی تیم پشتیبان مذاکره کنندگان برجام در امور تحریمی ها در وین بود. پیش از آن به مدت 10 سال مسئول امور ایران در شورای امنیت ملی کاخ سفید و قائم مقام فرهنگی سیاست تحریمی وزارت امور خارجه ایالات متحده بوده است که این مساله در ابتدای ترجمه کتاب هم ذکر شده است. با این کارنامه، نویسنده کتاب به تشریح چارچوب فکری و عملی در طراحی تحریم ها علیه ایران با هدف افزایش حداکثری تاثیر و موفقیت فشار بر ایران می پردازد. ماهیت کتاب آنجایی روشن می شود که در مدت کوتاهی که از زمان چاپش می گذرد کسی چون دنیل فرید، هماهنگ کننده سابق وزارت امورخارجه ایالات متحده در امور تحریم ها ضمن توصیه هم قطاران خود به مطالعه این کتاب می نویسد: "نفیو توانسته آموزش استادانه ای در این زمینه بنویسد. آنهایی که سروکارشان با کره شمالی، روسیه و ایران است و درباره این کشورها نگرانند از این کتاب مطالب زیادی فرا خواهند گرفت". در این باره دنیس راس، مشاور رئیس جمهوری سابق آمریکا و نیز رابرت اینهورن، مشاور ارشد سابق دفتر عدم اشاعه در وزارت امور خارجه و نیز عضو برجسته موسسه بروگینگز هم نظراتی مشابه با دانیل فرید را در خصوص اهمیت درک مطالب و نکات درج شده در کتاب عنوان کرده است. البته این مواضع هم در ابتدای تاب ذکر شده است. نفیو کتابش نشان می دهد که تحریم به عنوان ابزار استراتژیک در دستگاه سیاست خارجی آمریکا، نه امری صرفا فنی، بلکه بیشتر یک هنر تصمیم گیری و به کار گرفتن خلاقانه ابزارهای مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است.

نگاهی به کتاب

ریچارد نفیو کتاب را با یک پیوستار تاریخی از تحریم ها آغاز می کند. در این رابطه نفیو می نویسد: "اگر چه قبل از سال های سده 1900مثال هایی وجود دارد که نشان می دهد تحریم ها به خودی خود به عنوان یک ابزار مفید در خصوص تهدید و تنبیه به کار گرفته شده است تا از یک درگیری بزرگ تر جلوگیری شود و از طریق آن به یک پیروزی دیپلماتیک رسید. اما عملا در سال های سده 1900 بود که تحریم ها گسترده تر شدند و با بسامد بیشتر خود به عنوان یک ابزار در سیاست خارجی مستقل به کار گرفته شده اند. این تحول شاید بیشتر به دلیل ماهیت تمامیت خواه جنگ ها باشد که از جنگ جهانی اول خود را نشان داد. بعدها دولتمردان می خواستند با استفاده از روش های جایگزین از خون ریزی اجتناب کنند" (نفیو، 2017: 7). در ادامه نویسنده اعتقاد دارد که "استراتژیست ها به دنبال راهای جدیدتری بودند که اراده خود را بر رقبا دیکته کنند. در این بین قدرت اقتصادی جاده تجربه نشده ای بود" (همان:7). در این رابطه نیز نویسنده صراحتا به این نکته اشاره دارد: " این کتاب به صورت عام به بررسی تحریم های آمریکا علیه ایران از سال 1996 تا 2015 می پردازد. تحریم هایی که نویسنده و سایرین معتقدند توانسته در غالب یک راهبرد وسیع تر برای پیشگیری ایران از رسیدن به سلاح های هسته ای موفقیت آمیز باشد " (همان: 8).

با این نگاه نفیو در فصل ابتدایی کتابش با عنوان "تعریف مفاهیم" در نگاهی آکادمیک کلمات و دیگر مفاهیم اساسی در این حوزه را واکاوی کرده و به تحلیل بررسی این واژه ها می پردازد. در این رابطه نفیو می نویسد: "برای ایجاد یک راهبرد تحریمی باید تمام معانی ای که از کلمه "تحریم" استنباط می شود را بررسی کنیم. لذا از بالاترین و انتزاعی ترین نقطه شروع می کنیم؛ یعنی جایی که تحریم ها در آن مجموعه ای از آرایش های قوانین، اختیارات و الزامات هستند که در یک مصوبه یا دستور دولتی یا مصوبه سازمان ملل و سندهای دیگر ذکر می شوند. هدف از آنها محدود کردن و پیشگیری از رفتار غالبا اجتناب ناپذیر است. در نهایت هم نتایج اعمال این فشار نیز بررسی و سنجیده می شود. در این چارچوب، اعمال تحریم ها در واقع ایجاد مجموعه ای از قوانین و رفتارهای نظام مند می باشد که نقض آنها نقض کلی تحریم ها خواهد بود" (همان : 10 و11). وی در خصوص چرایی اعمال تحریم ها می نویسد: "هدف از اعمال تحریم ها ایجاد سختی ها است. به عبارتی بهتر ایجاد درد و ناکامی هدع طراحی واعمال تحریم است. به نوعی که کشور هدف تحریم ها رفتار خود را تغییر دهد" (همان: 11). در این میان نفیو نکته بسیار مهمی را در خصوص تحریم ها ذکر می کند. او در این رابطه عتقاد دارد که "متاسفانه اعمال کنندگان تحریم غالبا مفهوم ایجاد درد در طرف مقابل را نادیده گرفته اند یا آن را دارای ارزش کمی دانسته اند. تجربه نگارنده حاکی از این است که اعمال کنندگان تحریم می خواهند از تبعات انسانی موضوع بگریزند. چنانی که آمریکا در اعمال تحریم های خود در 1990 در خصوص عراق نوعی اصرار به خرج می داد که این نوع تحریم ها هدفمند نتیجه خواهد داد. مساله ای که عکسش رخ داد. در ادبیات تحریم ها بسیاری بر لزوم بی ضرر بودن و بی درد بودن آن بعد از قضیه عراق تاکید کردند و سعی داشتند تحریم گزاری های جدید را در مقابل تحریم های ناکارآمدی قبلی بگذارند. لذا ساده انگارانه خواهد بود که بخواهیم جنبه های منفی اعمال تحریم ها را در طراحی سیاست تحریم نادیده بگیریم. به عبارت دیگر وقتی شما توانایی یک کشور را برای به دست آرودن ارز خارجی از طریق صادرات کاهش می دهید، طبیعتا فشار بر واردات آن کشور را به خصوص در زمینه غذا و دارو افزایش می دهید" (همان: 13). اما نفیو در پاسخ به "استقامت چیست؟" معتقد است که "پاسخ به این پرسش در درک آثار تحریم ها و درد ناشی از آنها به کشورهای هدف بستگی دارد. به خصوص اینکه پاسخ کشورهای هدف و چگونگی پذیرش، استقامت و رویارویی با درد اعمال شده از کشور تحریم کننده چگونه خواهد بود؟ لذا داشتن دانش از حریف ومیزان تحمل در او و آسیب پذیری هایش مهمترین عامل در موفقیت تحریم ها خواهد بود (همان: 14).

ریچارد نفیو در جایگاه نویسنده اثر در فصل بعدی کتابش به سراغ موضوع عراق می رود. چرا که این کشور را نمونه ناکارآمد طراحی و اجرای سیاست تحریمی آمریکا می داند و البته در عین حال آن را آزمون و خطایی برای اعمال درست تر سیاست تحریم ها در خصوص ایران در سال های بعدی قلمداد می کند. در این رابطه نویسنده در فصل بعدی کتابش با عنوان"مقابله با ایران" به نقطه عطف سیاسی نوین و البته کارآمدی در طراحی و اعمال تحریم ها اشاره دارد. از این فصل به بعد کتاب به طور خاص مورد مطالعاتی و نمونه تحقیقی اش را به ایران اختصاص می دهد. در این رابطه نفیو با تاریخچه ای از فعالیت های هسته ای ایران گام در راه واکاوی علل وعوامل طراحی و اعمال تحریم های هسته ای ایران می گذارد. در این رابطه کتاب سال 1996 را سال آغاز روند جدید فشارهای بر ایران می داند. با این دیدگاه نفیو در موضوع بعدی خود در همین فصل با عنوان "پیش به سوی تحریم ها" چهارم فوریه را با ارجاع پرونده هسته ای ایران از شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی به شورای امنیت مسیری برای تحقق برنامه هایی که خود او (ریچارد نفیو) در طراحی و اعمالش نقش مهمی را داشته است، می داند. در ادامه نویسنده به اعمال درد در سایه ایجاد تحریم های سیاسی و دیپلماتیک، نظامی، حوزه فناوری و اقتصادی در یک بافتار راهبردی اشاره دارد.

با این نگاه نفیو در فصل بعدی کتابش با عنوان "آغاز فشار بر ایران" به بررسی چگونگی متقاعد کردن کشورهای دیگر در مورد خطرناک بودن برنامه هسته ای ایران و شتاب آن در جهت نقض قوانین بین المللی اشاره دارد. در این فصل نویسنده به عنوان طرح اصلی تحریم ها به دنبال فهم این نکته است که ایالات متحده چگونه این مهم را در جهان جا انداخت که ایران عملا به سمت ساخت و تولید سلاح های هسته ای می رود. در این میان نفیو به نکته بسیار مهمه دیگری اشاره دارد. چرا که او معتقد است که " ایرانی ها هم در این مسیر(متقاعد کردن جامعه جهانی) خوراک بسیار خوبی برای ما آمریکایی ها فراهم کردند که مهمترین آن تصمیم تهران برای از سرگیری غنی سازی اورانیوم در نطنز بود" (همان : 53).

در فصل بعدی هم کتاب به پاسخ و استقامت ایران در مقابله با تحریم های اشاره  دارد. در فصل دیگر نفیو فشار ناشی از اعمال تحریم ها برای بازگشت ایران به پای میز مذاکرات را موضوع کتاب خود قرار داده است. با این عنوان نگارنده در فصل پایانی به نام "آن چه که پیش رو داریم" سعی داشته است که این نکته را عنوان کند که در پایان دولت اوباما تحریم ها به ابزاری ممتاز در سیاست خارجی و امنیت ملی آمریکا بدل شد. به نحوی که در سند راهبرد امنیت ملی سال 2015 بارها از تحریم ها به عنوان ابزار عامل قدرت ملی آمریکا یاد شده است. لذا باید این رویه به یک استراتژی ثابت در سیاست خارجی ایالات متحده در خصوص دیگر پرونده هایی نظیر ایران اعمال شود. در سایه این نکته نفیو می نویسد:" در این فصل به جای این که به پیش بینی تصمیمات آتی ترامپ بپردازم که البته با توجه به ناهمگون بودن مواضع او کار بسیار دشواری است، سعی شده تا سه مورد را به صورت مجزا مورد بررسی قرار دهیم. دیپلماسی منطقه ای ایران و حقوق بشر در این کشور، تجاوز روسیه به اکراین و برنامه هسته ای کره شمالی" (همان: 115). در نهایت هم نویسنده با نتیجه گیری از گفته های خود کتاب را با این جملات به پایان می رساند که: "کارایی، انعطاف، خلاقیت و انطباق باید صفات اصلی کشور تحریم کننده باشند و همین صفات هستند که به او کمک می کند تا فشار ناشی از ابزار تحریم را با هدف دیپلماتیکی که از آنها انتظار دارد منطبق کند و نهایتا کار خود را به سرانجام برساند" (همان: 145).

اگر چه که تاریخ انتشار این کتاب 12 دسامبر سال گذشته میلادی و قبل دو اتفاق مهم در سیاست خارجی آمریکا بوده است؛ یکی خروج ترامپ از برجام و دیگری تغییر مواضع رادیکال در سیاست خارجی کره شمالی که نهایتا هم به دیدار تاریخی ترامپ و اون کشیده شد. اما باز کتاب پر است از نکات ناب و آموزنده که بیش از آن که راهی به منظور چگونگی طراحی و اعمال تحریم ها در سایه بازگشت آنها برای دولت ترامپ باشد، می تواند چراغ راهی برای تهران در مقابله هر چه بهتر با تحریم ها خواهد بود. چرا که یقینا هیچ معلمی بهتر از دشمن نیست و این کتاب نمونه بسیار روشنی برای اثبات این جمله است. در پایان به این نکته مهم ریچارد نفیو در کتاب اشاره می کنم که نوشته بود: "حال باید دید که دولت ترامپ که در همه جا ادعای بهتر بودن از اوباما را دارد، می تواند واقعا بهتر باشد یا خیر؟! اگر در مهار ایران به روش خود موفق شوند، تاریخ مرا (نفیو) نخواهد بخشید و اگر موفق نشوند، تاریخ آنها (ترامپ) را نخواهد بخشید" (همان: 6)