تعامل ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی

دیپلماسی ایرانی: تحولات قفقاز جنوبی پس از جنگ دوم قره‌باغ باعث جابه‌جایی موازنه قدرت‌ها شد. این شرایط، زمینه را برای مطرح شدن ایده «چهارراه صلح ارمنستان» فراهم کرده است. هدف این ابتکار، خارج ساختن ارمنستان از انزوای جغرافیایی و ایفای نقشی جدید در زنجیره ترانزیت منطقه می‌باشد.این طرح مبتنی بر اتصال زمینی و ریلی ارمنستان به همسایگان خود است؛ از جمله ایران، آذربایجان، گرجستان و ترکیه. تفاوت اصلی این طرح با پروژه‌هایی مانند دالان زنگزور، ماهیت چندجانبه آن است. هدف آن رفع انحصار مسیرهای ترانزیتی و جلوگیری از تسلط یک محور یا کشور خاص بر خطوط ارتباطی و ترانزیتی منطقه است.

در سال‌های اخیر، به‌ویژه از ۲۰۲۲، ارمنستان تلاش کرده رویکردی مستقل‌تر را دنبال کند. این کشور، هم‌زمان با نقش‌آفرینی روسیه و اتحادیه اروپا، بر همکاری با تمامی همسایگان تأکید ورزیده است. این رویکرد مورد استقبال نسبی ایران نیز قرار گرفته است. اجرای طرح چهارراه صلح، به ایران امکان می‌دهد تا از انزوای تحمیلی برخی محورهای منطقه‌ای خارج شود. اجرای این طرح همچنین می‌تواند حجم تجارت و ترانزیت ایران با ارمنستان، گرجستان و کشورهای اوراسیا را تا دو برابر افزایش دهد. آمارهای رسمی نشان می‌دهد که حجم تجارت ایران و ارمنستان در سال‌های اخیر، به بیش از ۷۰۰ میلیون دلار رسیده است. کارشناسان بر این باور هستند که با بهبود زیرساخت‌های جاده‌ای و ریلی و تسهیل صادرات خدمات فنی و انرژی، این رقم قابل افزایش است.

مزیت اصلی چهارراه صلح برای ایران فقط صادرات کالا و خدمات نیست. توسعه زیرساخت‌های مرزی می‌تواند هزاران شغل مستقیم و غیرمستقیم در استان‌های مرزی آذربایجان شرقی و اردبیل ایجاد کند. این امر بر زندگی ساکنان این مناطق استراتژیک تأثیر مثبت خواهد داشت. همچنین احداث مناطق ویژه اقتصادی و رشد ارزش افزوده واحدهای تولیدی و خدماتی را به دنبال دارد. در کنار این فرصت‌ها، چهارراه صلح بدون تهدید نیست. ایران باید نسبت به مخاطرات و پیامدهای این پروژه هوشیار باشد. یکی از تهدیدهای اصلی، رقابت شدید ایران با محور آذربایجان و ترکیه بر سر تسلط بر مسیرهای ترانزیتی است. اگر ایران منفعل باشد و محور مقابل موفق عمل کند، نقش ژئوپلیتیک ایران در نقشه اقتصادی قفقاز به حاشیه رانده خواهد شد.

تهدید دیگر، حضور پررنگ قدرت‌های فرامنطقه‌ای به‌ویژه آمریکا، اتحادیه اروپا و حتی اسرائیل است. این حضور به‌صورت پروژه‌های سرمایه‌گذاری یا تیم‌های فنی و نظامی در مرزهای جنوبی ارمنستان نمایان شده است. در سه سال اخیر، ده‌ها میلیون دلار سرمایه غربی به زیرساخت‌های ارمنستان تزریق شده و نشانه‌های تلاش این بازیگران برای حضور پایدار دیده می‌شود.همچنین، افزایش رفت‌وآمد و گشایش مرزهای جدید بدون تدابیر امنیتی کافی، می‌تواند بستر تهدیدهایی مانند انتقال گروه‌های افراطی، قاچاق، ناامنی‌های قومی و نارضایتی‌های اجتماعی باشد. علاوه بر این، نقش زیست‌محیطی پروژه نیز مهم است؛ زیرا منطقه مرزی ارس و بخش‌هایی از آن اکوسیستم حساسی دارند. باید مراقب بود که پروژه به محیط زیست و منابع آب و خاک آسیب نزند و این موضوع به دقت مدیریت شود.

در چنین شرایطی، ایران باید راهبردی ترکیبی و فعال برگزیند. نباید تنها یک ناظر در تحولات قفقاز باشد. لازم است از فرصت مذاکرات چندجانبه و ایجاد دبیرخانه مشترک برای پیگیری عملی پروژه‌ها استفاده کند. ایران باید در مناقصات و پروژه‌های زیرساختی و خدماتی ارمنستان با حضور فعال شرکت‌های ایرانی نقش‌آفرینی کند. توسعه بنادر خشک و زمینی در مرز نوردوز و مدرن‌سازی گمرکات با حمایت دولت، می‌تواند حمل‌ونقل کالا و مسافر را تسهیل کند. همچنین باید با ارتقای همکاری‌های امنیتی میان دستگاه‌های اطلاعاتی و مرزبانی ایران و ارمنستان و تعریف مرزبانی هوشمند و مشترک، تهدیدات احتمالی را کنترل کرد.

ایران باید از ظرفیت دیپلماسی فرهنگی خود نیز بهره ببرد. توسعه کرسی‌های زبان فارسی، توجه به روابط نخبگانی و مبادلات علمی و دانشگاهی و تقویت گردشگری سلامت، می‌تواند نفوذ نرم و مقبولیت ایران را پایدارتر سازد. لازم است در تمام توافقات زیرساختی با ارمنستان، موضوع حفاظت محیط زیست به‌صورت شفاف ذکر شود و تیم‌های مشترکی آثار زیست‌محیطی پروژه‌ها را رصد و مدیریت کنند.

در پایان، تنها سیاستی فعال و آینده‌نگر که ترکیبی از دیپلماسی، اقتصاد، امنیت و فرهنگ باشد، می‌تواند چهارراه صلح را به بستری برای ارتقای جایگاه منطقه‌ای و افزایش امنیت ملی ایران بدل کند. این رویکرد از مخاطرات حذف ایران از روندهای ژئوپلیتیک، نفوذ بازیگران فرامنطقه‌ای و تهدیدات امنیتی و اجتماعی می‌کاهد. بهره‌گیری از این فرصت تاریخی نیازمند عزم جمعی، مدیریت منسجم و حضور پیوسته ایران در سطوح فنی، سیاسی و اجتماعی است. هر غفلت یا انفعال، تهدیدی برای منافع راهبردی و نقش آینده ایران در قفقاز جنوبی خواهد بود.