هشدار جدی نخبگان نسبت به چشم انداز امنیتی و ژئوپلیتیک تحولات جدید قفقاز

دیپلماسی ایرانی: تحولات دو سال اخیر و منازعات شکل گرفته در منطقه قفقاز موجب بازگشت سرزمین‌های مورد ادعا جمهوری آذربایجان از ارمنستان شد ولی به نظر می‌رسد با عملیات اخیر جمهوری آذربایجان در شهریور 1401 در استان سیونیک، دارای اهداف جدید و به تبع آن تحولات ژئوپولیتیکی جدیدی باشد. 

جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک بازیگر فعال منطقه‌ای از یک سو و تاثیرپذیر از هرگونه تغییرات و تحولات جدید این منطقه، رویکردها و سیاست خاص خود که مبانی آن بر گرفته از موضع مقام معظم رهبری در مورد عدم تغییر مرزهای شمال غربی کشور قفقاز است، را دنبال می‌کند.

رویکرد و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات قفقاز با نقد و واکنش مختلفی در محافل مختلف مردمی، رسانه ای و نخبگانی روبه رو بوده است. در این راستا در یک نظرسنجی که از میان 384 نفر از میان نخبگان دانشگاهی (دانشگاه های تهران، علامه طباطبایی، تبریز، گیلان، شیراز، رازی کرمانشاه)، پژوهشگران و تحلیگران سیاست خارجی آگاه به مسائل قفقاز  انجام گرفته نتایج زیر به دست آمده است. 

تحرکات بازیگران منطقه‌ای عنصر کلیدی تحولات 

52 درصد از پاسخ دهندگان، در پاسخ به تشدید دور جدید تنش در منطقه قفقاز، تحرکات بازیگران فعال منطقه‌ای را دلیل تشدید دور جدید تنش بیان کرده اند. 31 درصد نیز درگیری روسیه در پرونده اوکراین را موجب کاهش نقش توازن بخش این کشور و در نتیجه تشدید منازعه در قفقاز عنوان کرده اند. مابقی پاسخ دهندگان عدم پایبندی یکی از طرفین یا هر دو طرف به توافقات و همین‌طور مداخله قدرت‌های بزرگ را دلیل تشدید تنش‌ها در دور جدید دانسته اند.

ترکیه و رژیم صهیونیستی بازیگر اصلی دور جدید تحولات

41 درصد از پاسخ دهندگان سیر و روند تحولات جدید منطقه در راستای منافع کشور ترکیه می‌دانند.  34 درصد نیز این تحولات در راستای منافع کشور آذربایجان عنوان می کنند و مابقی نیز این روند را در راستای سایر بازیگران می دانند. نکته قابل توجه دیگر این است که 57 درصد از پاسخ دهندگان ترکیه را دارای بیشترین تاثیرگذاری بر سیاست های دولت آذربایجان می داند در حالی 24 درصد رژیم صهیونیستی را دارای بیشترین تاثیرگذاری بر سیاست های دولت آذربایجان بیان می کنند و مابقی پاسخ دهندگان بازیگران دیگر را در این میان مطرح می کنند.

اولویت ایران در منطقه ژئوپلیتیک و تمدنی است 

در پاسخ به پرسش از اولویت و جایگاه منطقه قفقاز در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، 43 درصد از پاسخ دهندگان بر اولویت منافع ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی و 26 درصد بر اهمیت فرهنگی و تمدنی این منطقه در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران تاکید کرده اند. این درحالی است که 18 درصد بر اقتصاد و تجارت و 13 درصد بر اهمیت از منظر سیاسی و امنیتی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران تاکید داشتند.

ملاحظه امنیتی ایران تثبیت مرزهای ژئوپلیتیک منطقه است

53 درصد از پاسخ دهندگان مخالفت با تغییر مرزها و ژئوپلیتیک منطقه قفقاز جنوبی را بخش مهمی از ملاحظات امنیتی و استراتژیک ایران در قبال تحولات جدید منطقه می‌دانند. 18 درصد از پاسخ دهندگان ممانعت از حضور تهدیدمحور بازیگران فرامنطقه‌ای دولتی، 15 درصد تامین منافع ژئواکونومیک ایران و 14 درصد مخالفت با تحرکات قوم‌مدارانه و تجزیه‌طلبانه را به عنوان بخش مهمی از ملاحظات امنیتی و استراتژیک ایران در قبال تحولات جدید بیان می کنند.

لزوم تغییر جهت گیری سیاست خارجی ایران فعالانه بر مبنای اولویت دیپلماسی سیاسی 

نکته قابل توجه دیگر در این نظرسنجی تاکید 57 درصد از پاسخ دهندگان به اولویت دیپلماسی سیاسی از سوی دستگاه های مرتبط با سیاست خارجی ایران در پاسخ به سوال از نوع جهت‌گیری دستگاه دیپلماسی برای تامین ملاحظات استراتژیک در منطقه قفقاز تاکید کرده اند. در حالی که 21 درصد بر دیپلماسی اقتصادی، 17 درصد بر دیپلماسی فرهنگی اشاره کرده اند.

از سوی دیگر43 درصد از پاسخ دهندگان اقدامات جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات اخیر منطقه قفقاز در قالب سیاست بی طرفی منفعلانه صورت بندی می کنند. این درحالی است که 31 درصد این اقدامات را در دیپلماسی چند جانبه صورت بندی می کنند. مابقی پاسخ دهندگان نیز اقدامات جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات اخیر منطقه قفقاز را در قالب دیپلماسی پنهان و سیاست بی طرفی فعال صورت بندی می‌کنند.

39 درصد پاسخ دهندگان در مورد تاثیر اقدامات تاکنون انجام گرفته دستگاه دیپلماسی کشور در روند تحولات منطقه قفقاز بیان می دارند که این امر موجب القای انفعال ایران در میان سایر بازیگران شده است. 36 درصد بر بی‌تاثیر بودن اقدامات دستگاه دیپلماسی کشور در روند تحولات منطقه قفقاز تاکید دارند. این در حالی است که 19 درصد نیز بر قائل به کمک جمهوری اسلامی ایران به مدیریت تنش هستند.

46 درصد از پاسخ دهندگان ناکارآمدی نهادهای موثر بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را عامل وضعیت کنشگری کنونی کشور در این منطقه عنوان کرده اند. درحالی که 33 درصد، بر برتری رقبای منطقه‌ای به عنوان عامل تشدید شرایط کنونی تاکید کرده اند. 11 درصد نقش تحریم‌ها و 10 درصد نیر نگرانی از تنش‌های قومی را دلیل شکل کنشگری کنونی کشور در منطقه قفقاز دانسته اند.

اقدامات امنیتی – نظامی بازدارنده توصیه نخبگان ایرانی 

نکته مهم و قابل توجه این نظرسنجی، تاکید 43 درصد از پاسخ دهندگان بر اقدامات امنیتی و نظامی بازدارنده جمهوری اسلامی ایران به عنوان اولویت اقدامات ایران برای مقابله با تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه قفقاز است. 28 درصد از پاسخ دهندگان نیز بر همکاری سه جانبه جمهوری اسلامی ایران، روسیه و ارمنستان به عنوان اولویت اقدامات ایران برای مقابله با تغییرات ژئوپلیتیکی تاکید دارند. مابقی نیز همکاری نظامی با ارمنستان و همچنین دیپلماسی سیاسی با آذربایجان را به عنوان اولویت اقدامات ایران برای مقابله با تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه قفقاز عنوان کرده اند.

نظرسنجی فوق در مهرماه 1401از سوی مؤسسه مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران و در راستای اولویت‌های پژوهشی و مطالعاتی خود در حوزه امنیت بین‌الملل و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران انجام گرفته است.