نقدی بر کتاب «مناقشه قره باغ از آغاز تا پایان»
پاک آیین: مناقشه قره باغ پایان یافته است/سقائیان: منطقه پذیرای جنگ جدیدی بین آذربایجان و ارمنستان نیست
دیپلماسی ایرانی: تحریریه «شرق» میزبان نشستی با حضور محسن پاک‌آیین، سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان و سیدعلی سقائیان، سفیر اسبق کشورمان در ارمنستان بود که به نقد و بررسی کتاب «مناقشه قره‌باغ از آغاز تا پایان» اختصاص داشت؛ اثری به قلم محسن پاک‌آیین که در مردادماه سال جاری و همزمان با انتشار اخباری دال بر امضای موافقتنامه صلح میان جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان، روانه بازار کتاب شد. این کتاب ۱۹۶ صفحه ایِ انتشارات «فرهنگ سبز»، نگاهی به یکی از پیچیده‌ترین مناقشات منطقه‌ای معاصر دارد که هم چنان به عنوان یک ترومای سیاسی، دیپلماتیک، امنیتی و ژئوپلیتیکی در منطقه قفقاز و در مجاورت مرزهای ایران فعال است. مؤلف در این اثر، پس از بررسی اهمیت ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی به ریشه‌های تاریخی مناقشه قره‌باغ می‌پردازد و سپس تأثیرات منطقه‌ای و بین‌المللی آن را واکاوی میکند. پاک آیین همچنین، دلایل ناکامی تلاش‌های میانجی‌گران بین‌المللی در حل این بحران را بررسی می‌نماید.
کتاب حاضر هم چنین، نقش قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای همچون روسیه، آمریکا، فرانسه و ترکیه را در طول این مناقشه تحلیل کرده و به تحرکات اسرائیل در منطقه نیز اشاره دارد. افزون بر این، کتاب با مروری بر نقش و مواضع رهبری و آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، اقدامات ایران در جنگ‌های اول و دوم قره‌باغ و کمک‌های تهران به باکو در طول این مناقشه را از منظر تاریخی بازخوانی میکند. از دیگر آثار محسن پاک آیین می‌توان به کتاب‌هایی چون «سیاست و حکومت در آفریقا»، «شناخت نومحافظه‌کاران آمریکا»، «از اداره هفتم تا سفارت»، «پنجاه سال مناسبات ایران و تایلند»، «حیدر علی‌اف و دیدگاه دوستی دائمی با ایران» (به زبان آذری)، و ترجمه کتاب «اسلام و مسلمانان جهان» اثر ماهاتیر محمد با عنوان «جهانی که در آن به سر می‌بریم»، اشاره کرد. همچنین، کتاب‌های سبز کشورهای میانمار، لائوس و زامبیا نیز از دیگر آثار او هستند. این نشست، فرصتی بود تا علاقه‌مندان به مسائل سیاسی و تاریخی، با نگاهی نو و تحلیلی به یکی از مهم‌ترین حوزه مناقشات منطقه‌ای بنگرند و از زاویه دید محسن پاک‌آیین و سیدعلی سقائیان، روایتی تازه از مناقشه قره‌باغ را تجربه کنند.
محسن پاک آیین: مناقشه قره باغ به عنوان یک موضوع اختلافی پایان یافته است
نشست بررسی کتاب «مناقشه قره باغ از آغاز تا پایان» با آسیب شناسی از محتوا و نیز نقد عنوان اثر شروع شد که بر خلاف تیتر، کماکان این مناقشه قره باغ ادامه دار به نظر می‌رسد. با اینحال، محسن پاک آیین در مقام نویسنده اگرچه «به وجود برخی اختلافات زبانی، قومی، امنیتی، ژئوپلیتیک و همچنین نقش آفرینی بازیگران منطقه‌ای و فرامطقه‌ای در تداوم بحران کلی در مقیاس منطقه قفقاز» اذعان دارد، اما همزمان و در تأیید عنوان کتاب خود به طور مشخص تاکید میکند که «مناقشه قره باغ و نه کل بحران قفقاز به عنوان یک محور اختلافی بین آذربایجان و ارمنستان پایان پیدا کرده است» و در تبیین و تشریح بیشتر نکته اش اعتقاد دارد که «اکنون، نه باکو و نه ایروان علاقه‌ای دیگر به ایجاد جنگ تازه و تداوم اختلافات در موضوع مشخص قره‌باغ تمایلی ندارند.» چرا که از منظر سفیر اسبق ایران در جمهوری آذربایجان، «تداوم اختلافات و وقوع جنگ‌ها، توسعه هر دو کشور درگیر (آذربایجان و ارمنستان) را به تعویق انداخته است.» هر چند پاک آیین «قائل به پایان مناقشه قره باغ بین باکو و ایروان است، اما همزمان، بروز اختلافات مرزی قابل حل یا قابل چشم پوشی بین دو طرف را هم گوشزد میکند.»
سیدعلی سقائیان: منطقه دیگر پذیرای جنگ جدیدی بین آذربایجان و ارمنستان نیست
سیدعلی سقائیان هم در ادامه نشست و تأیید گفته های پاک آیین و عنوان کتاب معتقد است که «اکنون مناقشه قره باغ به شکل مشخص بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان پایان یافته است» و در پیوست نکته خود با ارجاعی تاریخی یادآور می‌شود که «این جنگ به صرف هزینه و همچنین فساد و توسعه گسترش فقر در ارمنستان منجر شد» و در چنین شرایطی بود که وی باور دارد که «چهره‌ای مانند نیکول پاشینیان به عنوان فردی بدون سابقه سیاسی و دیپلماتیک و صرفاً با یک عقبه روزنامه نگاری و ذیل انتقاد از وضعیت جاری و مانور روی موضوعاتی چون مبارزه با فساد و خلاص شدن از جنگ با آذربایجان توانست به قدرت برسد.» لذا سفیر اسبق ایران در ارمنستان، «پتانسیلی بین ایروان و باکو برای جنگ مجدد در قره باغ نمی‌بیند» و چنین برآورد میکند که «تا زمان بقای دولت نیکول پاشینیان، سیاست‌های ارمنستان در راستای برقراری صلح و آرامش خواهد بود» تا جایی که از منظر این تحلیلگر ارشد مسائل قفقاز، «حتی اگر دولتی بعد از نیکول پاشینیان در ارمنستان روی کار بیاید، آن دولت نیز به دنبال درگیری مجدد نخواهد بود. چرا که مردم این کشور (ارمنستان) دیگر پذیرای جنگ جدیدی نیستند.» ضمن آنکه سقائیان به نقش کشورهای پیرامونی قفقاز جنوبی و مشخصا جمهوری اسلامی ایران را هم اشاره دارد و متذکر می‌شود که «تهران همواره بر برقرار صلح، ثبات، آرامش و پرهیز از جنگ بین آذربایجان و ارمنستان تاکید داشته است.»
محسن پاک آیین: سعی کردم یک ناظر بی‌طرف باشم
در ادامه نشست نقد و بررسی کتاب، موضوع دیگری که مورد انتقاد قرار گرفت، ناظر به ادبیات و شیوه نگارش اثر بود و در این راستا محسن پاک آیین به عنوان مؤلف، تاکید دارد که «سعی کرده به عنوان یک ناظر بیرونی و کارشناس و پژوهشگر مسائل قفقاز به مسئله ورود کند.» کما اینکه در همین راستا یادآور می‌شود «در بخش‌هایی از کتاب که موضوع اشغال قره باغ و مناطق دیگر آذربایجان به دست ارمنستان مطرح می‌شود، از باکو حمایت کرده و در بخش‌های دیگری که موضوع تحمیل دالان زنگزور به میان می‌آید و باکو سعی دارد از یک کشور اشغال شده به یک بازیگر اشغالگر تبدیل شود، انتقادات خود را متوجه آذربایجان میکند.» از این رو و به باور سفیر اسبق ایران در جمهوری آذربایجان، «متن کتاب فراتر از یک متن بی‌طرفانه به عنوان یک نگاه اصولی اتخاذ شده است.» با چنین برداشتی است که پاک آیین ادامه می‌دهد: «اگرچه به عنوان یک سفیر و چهره دیپلماتیک این کتاب را به رشته تحریر درآورده، ولی سعی کرده است متن و محتوای اثر مطابق با اصول و حقوق بین‌الملل، موازین انسانی و در چارچوب سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران باشد.»
لذا به ادعای سفیر اسبق ایران در آذربایجان، «محتوای اثر مطابق با حقیقت‌ها و واقعیت‌های موجود در مناقشه قره‌باغ بود که در فرازهایی از کتاب می‌تواند به سیاست‌های باکو نزدیک شود و در برهه‌ای هم، اثر به حمایت از ایروان می‌پردازد» و به همین واسطه است که پاک آیین در تاکیدی دوباره به «قضاوت بی طرفانه محتوای کتاب و متن اثر» اشاره دارد. به بیان دیگر، این دیپلمات کشورمان معتقد است که «متن کتاب به یک صلح عادلانه نزدیک است که در آن جنگ، اشغال، تجاوز و دخالت در امور کشورها مطرح نباشد.» نویسنده اثر، نقد دیگری مبنی بر «لحن و ادبیات محافظه‌کارانه» کتاب را هم رد میکند و معتقد است که «فصل اول این اثر در باب تحلیل وضعیت ژئوپلیتیک منطقه قفقاز و لحن هشدار دهنده به کشورهای این حوزه گواهی بر آن است که این اثر محافظه‌کارانه نیست و اتفاقاً به همه بازیگران هشدارهای لازم را می‌دهد، از روسیه و گرجستان تا ترکیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان.»
البته سفیر اسبق ایران در جمهوری آذربایجان موافق نقدی پیرامون فقدان و خلاء جنبه بصری کتاب است و اذعان دارد که جای عکس‌های جغرافیایی، وضعیت ژئوپلیتیکی و توپوگرافی منطقه قفقاز و قره باغ، عکس‌های دو جنگ، مراحل میانجیگری ایران، اسناد مربوطه و دیدارهای صورت گرفته بسیار خالی است.» اما همزمان به موازات پذیرش این نقد، مؤلف نکته مهمی را پیش می‌کشد. به گفته او «دلیل اصلی نگارش این کتاب آن بود که در میانه روایت‌های مختلف و غیرصحیح، چه از سوی ارمنستان و چه از سوی آذربایجان، سعی شد در کمترین زمان ممکن یک تحلیل درست، واقع بینانه و بی‌طرفانه در خصوص مناقشه قره باغ و تحولات قفقاز به مخاطب عرضه شود.» لذا به اعترافش، «سرعت در انتشار کتاب، دقت لازم برای استفاده از جنبه‌های بصری را تحت الشعاع قرار داده است.» هرچند که به گفته پاک آیین می‌توان «در چاپ‌های بعدی این نواقص را هم برطرف کرد.»
سیدعلی سقائیان: سفیر نمی‌تواند عاطفی ارتباط عاطفی خود را با محل مأموریتش قطع کند
در ادامه نشست، سیدعلی سقائیان هم پیرو تحلیل متن و محتوای کتاب، هرچند قائل به ادبیات و نگاه بی‌طرفانه است، ولی در عین حال خاطر نشان که «سفرا و نمایندگان سیاسی هر کشوری نمی‌توانند ارتباط عاطفی خود را با کشور میزبان قطع کنند.» با این حال سفیر اسبق ایران در ارمنستان به نوع اثر هم ورود کرده و متذکر می‌شود که «باید دید نوشته سفرا در چه قالبی است؛ آیا خاطرات شخصی است که قطعاً دیگر موضوع متن بی‌طرفی مطرح نیست و صرفا بازگو کردن احوالات فردی است». اما به باور وی و «در موضوعاتی که حالت تحقیقی و پژوهشی دارند و پای قضاوت و برخورد با سوژه‌ها به میان می‌آید، دیپلمات زمان دست به قلم شدن باید بی‌طرفی را رعایت کند.» لذا از منظر سقائیان «در متن کتاب کمتر قضاوت یا طرفداری از یکی از دو طرف مناقشه قره باغ صورت گرفته و سعی شده است محتوا و درون مایه اثر بدون طرفداری باشد.» البته سفیر اسبق ایران در ارمنستان با اشاره به نکته دیگری ناظر بر اینکه اگر «سوژه به یک کشور ثالث ارتباط داشته باشد که دیپلمات‌ها و سفرا در آن مأموریت و حضور نداشته باشند، قطعاً متن و محتوا اثر بی‌طرفانه‌تر و از زاویه یک ناظر بیرونی خواهد بود»، معترف است که «اگر سفرا بخواهند موضوع حساسی در خصوص محل مأموریت خود را به رشته تحریر درآورند کار بسیار سختی است که ارتباط عاطفی و تجربه زیسته خود را از کشور میزبان در نوشته دخیل نکنند.»
محسن پاک آیین: عدم اشاره به روند ۳+۳ به دلیل آن است که ارتباطی به میانجیگری ایران در مناقشه قره باغ ندارد
در ادامه میزگرد «شرق» به موضوع عدم ورود مستقیم به روند ۳+۳ برای حل‌وفصل تحولات قفقاز اشاره شد که محسن پاک آیین در جایگاه مؤلف، علت درج نشدن فرمول مذکور را به شکل مستقل در کتاب ناظر بر این مسئله می‌داند که «اساساً روند ۳+۳ به رغم آنکه تصمیم درست و قابل دفاعی است، اما ارتباطی به میانجیگری ایران در مناقشه قره باغ بین جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان ندارد.» در حالی که به باورش، «فرمول ۳+۳ یک فرمول امنیتی و اقتصادی برای همه کشورهای منطقه قفقاز بعد از مناقشه و جنگ قره‌باغ و بعد از مرحله میانجیگری ایران است.»
سیدعلی سقائیان: باید روند ۳+۳ تقویت شود
سیدعلی سقائیان هم در تحلیلی فرامتن کتاب و همسو با گفته‌های محسن پاک آیین بر تقویت فرمول ۳+۳ تاکید دارد و معتقد است که «این روند، نه برای میانجیگری و برقراری صلح بین جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان در مناقشه قره باغ، بلکه برای استقرار هرچه بیشتر صلح و ثبات و امنیت و از همه مهم‌تر رفع اختلافات بین کشورهای منطقه قفقاز بسیار حائز اهمیت است» و به زعم او «می‌تواند به کاهش درگیری‌ها، اختلافات و رقابت اعضا کمک شایانی بکند.» کما اینکه به گفته سفیر اسبق ایران در ارمنستان، «علی رغم برگزاری دو نشست در سطح وزرای امور خارجه به میزبانی ایران و ترکیه و عدم حضور طرف گرجستانی»، کماکان سقائیان معتقد است که «روند ۳+۳ می‌تواند محل تأثیر مثبت برای رفع اختلافات بین گرجستان و روسیه یا ترکیه و ارمنستان و یا آذربایجان و ارمنستان باشد.»
محسن پاک آیین: سعی کردم در کتاب برای صلح در قره باغ ارزش قائل بشوم
نشست نقد کتاب در ادامه به نگاه و لحن آرمان گرایانه اثر تمرکز کرد و نویسنده بر خلاف این انتقاد معتقد بود که «اثر با یک ادبیات واقع بینانه و نگاهی فارغ از برخوردهای رادیکال با موضوع قره باغ سعی داشته است که به صلح ارزش بدهد» و اتفاقاً در پیوست همین نکته بود که پاک آیین به عکس روی کتاب اشاره دارد و یادآور می‌شود که «گذاشتن شاخه زیتون روی اسلحه به معنای آن است که باید تفنگ‌ها را کنار گذاشت و به سمت صلح رفت.» لذا سفیر اسبق ایران در جمهوری آذربایجان تاکید و تصریح میکند که «به شخصه ادبیات و لحن محافظه‌کارانه را به برخورد رادیکال و غیرمنطقی با سوژه و موضوع حساسی مانند مناقشه قره باغ ترجیح می‌دهد.» چرا که به باور او «یک دیپلمات نمی‌تواند با برخوردهای رادیکال و تندروی، موضوعی را تحلیل کرده و آن را بررسی نماید.» با چنین برداشتی است که محسن پاک آیین به رغم برخی برچسب‌ها مانند لحن محافظه‌کارانه یا تندروانه اثرش، خاطرنشان میکند که «در کتاب سعی شده است به موازات طرح مناقشه قره باغ، آرزوی مردم منطقه [قفقاز] برای برقراری صلح را پیش کشیده شود و اگر این ایده محوری و آرزوی اثر باشد، نمی‌توان با نگاه تندروی یا محافظه‌کارانه در اثر بر طبل جنگ کوبید.»
دیپلمات پیشین کشورمان در موضوع گنجاندن اسناد وزارت امور خارجه پیرامون مناقشه قره باغ به «طبقه بندی اسناد در دستگاه دیپلماسی» اشاره دارد و متذکر می‌شود که «حتی یک سند تمام کشف مانند انتصاب سفرا هم یک سند طبقه بندی در وزارت امور خارجه محسوب می‌شود، لذا پیگیری کارها برای دریافت اسناد زمانبر می‌شد و چون محوریت بر انتشار سریع کتاب بود، اثر بدون استفاده از اسناد منتشر شد.» در همین رابطه پاک آیین به نقدی پیرامون «فدا شدن کیفیت اثر پای انتشار سریع آن» قائل به این نیست و در عین حال تاکید و تصریح میکند که «در خصوص مناقشه قره‌باغ اسناد بسیار چندان زیادی وجود ندارد، جز خاطرات پراکنده مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی که به صورت بریده و غیرمنظم در کتاب خاطرات ایشان منتشر شده است.»
سیدعلی سقائیان: به دلیل تمرکز روی مذاکرات برجامی، تهران نتوانست سیاست فعالی در قبال جنگ دوم قره‌باغ داشته باشد
سیدعلی سقائیان هم در ادامه نشست به آسیب شناسی سیاست دولت حسن روحانی و مشخصاً محمدجواد ظریف و عباس عراقچی (در جایگاه وزیر و معاون سیاسی وزیر امور خارجه وقت جمهوری اسلامی ایران)، ورود میکند و معتقد است که «به دلیل مذاکرات برجامی که عمده تمرکز و توان دیپلماتیک ایران صرف این موضوع شد، تهران آنگونه که باید نتوانست سیاست فعالی را در قبال جنگ دوم قره باغ ایفا کند» و از این رو است که سفیر اسبق ایران در ارمنستان «برخی انتقادات به راهبرد بی‌طرفی فعال جمهوری اسلامی ایران در مقطع جنگ ۴۴ روزه سپتامبر ۲۰۲۰ بین باکو و ایروان را جایز می‌داند.» محسن پاک آیین هم بر ارزیابی سقائیان صحه می‌گذارد و به گفته او نیز «ایران هیچگاه سیاست و راهبرد بی طرفی در قفقاز و مشخصاً مناقشه قره‌باغ نداشته است، بلکه تهران از روز اول مبتنی بر مواضع رهبر انقلاب از یک سو خواستار آزادی مناطق اشغال شده آذربایجان به دست ارمنستان بوده است و در عین حال مخالفت جدی خود را هم با هرگونه تحرکی پیرامون جابه‌جایی و تغییر مرزها و ژئوپلیتیک منطقه به همه طرف‌ها اعلام کرده است.»
در پایان این نشست، سیدعلی سقائیان هم در ادامه اشارات پاک آیین به مواضع رهبری، این نکته مهم را متذکر می‌شود که «مواضع اصولی رهبر انقلاب پیرامون آزادسازی مناطق مناطق اشغالی آذربایجان به دست ارمنستان مربوط به سال‌های اخیر و بعد از جنگ دوم قره باغ نیست، بلکه از همان ابتدا ایشان این موضوع را به شکل اصولی، هم در ملاقات با مقامات ارمنستانی و همچنین در سخنرانی‌های عمومی و علنی خود بارها مطرح کرده بودند.» با اینحال هر دو مهمان این میز گرد گفته منتسب به رهبر انقلاب دال بر اینکه «قره باغ پاره تن اسلام است» را رد کرده و تاکید داشتند که «هیچگونه سندی برای تأیید این جمله وجود ندارد» و صرفا پاک آیین این گزاره محتمل را مطرح میکند که «شاید حیدر علی اف به نقل از رهبر انقلاب چنین جمله‌ای را مطرح کرده باشد.»
برای دیدن ویدئوی کامل این نشست می توانید به لینک زیر مراجه کنید:
نقدی بر کتاب «مناقشه قره باغ از آغاز تا پایان» در تحریریه شرق
نظر شما :