سیاست تهاجمی جمهوری آذربایجان با جانمایی مرزها

دیپلماسی ایرانی: شنبه هفته جاری شاهد سفر سه روزه نانسی پلوسی به ارمنستان بودیم. رئیس ۸۲ ساله مجلس نمایندگان آمریکا بالاترین مقام این کشور محسوب می‌شود که از زمان استقلال ارمنستان در سال ۱۹۹۱ تاکنون به این کشور سفر کرده است. پلوسی در این سفر حملات جمهوری آذربایجان به ارمنستان را محکوم کرد و گفت که ایالات متحده یکی از روسای گروه مینسک شورای امنیت و همکاری اروپاست که چندین بار گفته هیچ راه حل نظامی برای درگیری بین ایروان و باکو وجود ندارد. اما دلیل یا دلایل سفر رئیس مجلس نمایندگان آمریکا به ارمنستان در شرایط بحرانی کنونی در منطقه قفقاز چیست؟ این سفر چه تحولاتی را برای این منطقه رقم خواهد زد؟ آیا حضور پلوسی می تواند به تشدید حساسیت ها و آغاز درگیری های جدید ختم شود؟ پاسخ به این سوالات و پرسش هایی از این دست، موضوع گفت وگوی دیپلماسی ایرانی با محسن پاک آیین، سفیر سابق ایران در آذربایجان، ازبکستان، تایلند، زامبیا و تحلیلگر ارشد مسائل بین الملل  است که در ادامه از نظر می گذرانید:

سفر سه روزه نانسی پلوسی، رئیس مجلس نمایندگان ایالات متحده آمریکا که از شنبه آغاز شد عملا صفحه جدیدی در تحولات قفقاز جنوبی به خصوص با شکل گیری دور تازه درگیری‌ها و تنش مرزی بین جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان ایجاد کرد. حال به باور شما اساساً پلوسی با چه هدفی حضور در ایروان را در دستور کار خود قرار داد؟  آیا واشنگتن به دنبال فشار به روسیه در منطقه قفقاز پس از تجاوز پوتین به خاک اوکراین است؟ 

خیر مسئله سفر نانسی پلوسی ارتباطی به مسئله جنگ اوکراین و فشار آمریکا به روسیه ندارد. متاسفانه باید گفت که تداوم فضای تنش در منطقه قفقاز سبب شد تا زمینه برای دخالت دیگر کشورهای مختلف فراهم شود.

دخالت؛ مگر جز ترکیه کشور دیگری دخالت آشکار، مستقیم و صدالبته مخرب و ویرانگر در قفقاز داشته است؟

بدون شک ترکیه متهم ردیف اول است که دخالت های آشکار و مستقمیمی در قفقاز با حمایت صریحش از آذربایجان داشت. اتفاقا خود این مسئله سبب تحریک آمریکا برای دخالت در منطقه قفقاز با سفر پلوسی به ارمنستان شد. همین حمایت ترکیه از آذربایجان باعث می‌شود مناقشه و تنش کنونی بین ارمنستان و آذربایجان پیچیده تر و بغرنج از قبل شود. لذا تاکید دارم که دخالت هیچ کشوری چه ترکیه، چه آمریکا، چه فرانسه و ... در تنش فعلی کمکی به ارتقای صلح، ثبات و امنیت در منطقه قفقاز جنوبی نمی کند. 

صریحا از شما می پرسم شما معتقدید که پلوسی به دلیل تحریک اردوغان، ذیل حمایت از آذربایجان و شخص علی اف وارد ارمنستان شده است؟

بله سفر نانسی پلوسی به ارمنستان در واقع واکنشی به حمایت ترکیه از آذربایجان است. متاسفانه نقش ترکیه در قفقاز مثبت سازنده نیست و مواضع آنکارا در این رابطه تحریک‌آمیز است. خصوصا آنکه اردوغان صراحتا تهدید که اگر لازم باشد حتی تکیه به لحاظ نظامی مقابل ارمنستان می‌ایستد. طبیعی است که این موضع گیری مخرب رئیس جمهور ترکیه موجب شد تا پلوسی به ارمنستان بیاید. از این حیث سفر نانسی پلوسی به ارمنستان و حمایت از این کشور و در آن سو حمایت ترکیه از آذربایجان یک هشدار به ایروان و باکو است چرا که ممکن است این تعاملات تنش را پیچیده سازد و دامنه آن را به کشورهای اطراف گسترش دهد. 

البته این نکته را حضرتعالی دیروز (دوشنبه) در مصاحبه دیگری با برخی از رسانه‌ها مطرح کردید، اما سوالی که برای من ذیل ارزیابی شما مطرح هست این است که مگر اروپا و به خصوص آمریکا با ترکیه در ائتلاف ناتو قرار ندارند پس چرا تحریکات مخرب ترکیه در قفقاز جنوبی در سایه حمایت صریح از جمهوری آذربایجان و شخص علی اکنون به حساسیت های جدی برای اروپا، آمریکا و ناتو بدل شده است؟

این حساسیت و مخالفت ناتو با رفتار مخرب ترکیه در قفقاز تنها به هفته ها و روزهای اخیر باز نمی گردد. از همان ابتدا، هم اتحادیه اروپا، هم آمریکا و هم ناتو با نقش و دخالت ترکیه در قفقاز که کاملاً مخرب و منفی است، مخالف بودند. اما مسئله اینجاست که بعد از وقوع جنگ اوکراین ترکیه به نحوی رفتار کرد که ضمن تداوم حمایت خود را از اوکراین، روابطش راهبردی را با روسیه و پوتین در پیش گرفت. بدیهی است که این بازی دوگانه برای ناتو قابل قبول نیست که ترکیه به عنوان یک عضو ناتو بخواهد بر خلاف منافعش عمل کند. مضافا آمریکایی‌ها به هیچ عنوان تمایل ندارند که شرایط منطقه قفقاز مطابق با اهداف و منافع اردوغان و ترکیه پیش برود. به همین دلیل است که علاوه بر نانسی پلوسی حتی ویلیام برنز هم تیرماه به ارمنستان سفر کرد. بنابراین من معتقدم که جمهوری آذربایجان نباید در این شرایط حساس خود را فدای منافع اردوغان و ترکیه بکند و خود را در مقابل ناتو و آمریکا قرار ندهد.

جمله پایانی شما نکته بسیار کلیدی و مهمی را گوشزد می کند. اما با در نظر گرفتن واقعیت های جاری در مناسبات دیپلماتیک باکو - آنکارا به نظر می‌رسد که علی اف عملا  سرسپرده سیاست های اردوغان است و بعید است که جمهوری آذربایجان را فدای منافع ترکیه نکند. در همین راستا اردوغان اعلام کرده که به همراه الهام علی‌اف در ۲۰ اکتبر (۲۸ مهر) در مراسم افتتاح «فرودگاه زنگلان» در قره باغ کوهستانی در شهر جبرئیل شرکت خواهد کرد. آیا این سفر پیش روی رئیس جمهوری ترکیه خبر از تداوم و تشدید سیاست های مخرب آنکارا در قره باغ و قفقاز جنوبی و همراهی باکو ندارد؟

من این مسئله را فقط یک بلوف دیپلماتیک از سوی اردوغان می دانم. چون اکنون که نانسی پلوسی و ویلیام برنز به ارمنستان سفر کرده اند و رفتارهای آذربایجان را محکوم کردند، آنکارا هم سعی کرده است با یک نمایش دیپلماتیک دست به نوعی توازن سیاسی - امنیتی بزند.

حال با این تحرکات دیپلماتیک در قفقاز می توان گفت که دور جدیدی از درگیری ها در روزها و هفته های پیش رو شکل خواهد گرفت؟

نمی توان با قاطعیت از درگیری های مجدد سخن گفت. باید دید که سرنوشت توافق آتش جدید چه خواهد شد و تحولات منطقه چه سمت و سویی پیدا خواهد کرد.

قدری به سیاست ایران در قبال تحولات قفقاز و به خصوص دور جدید درگیری ها و تجاوز جمهوری آذربایجان به خاک ارمنستان بپردازیم. از آغاز جنگ ۴۴ روزه پاییز سال ۲۰۲۰، جمهوری اسلامی ایران رسما سیاست بی طرفی فعال را محور تحرکات دیپلماتیک خود در قبال مناقشه قره باغ قرار داد. به نظر می‌رسد که کمابیش این نگاه در دولت رئیسی هم ادامه دارد. به دلیل همین انفعال دیپلماتیک ایران عملاً فضا برای جولان ترکیه و تجاوز جمهوری آذربایجان به خاک ارمنستان با هدف تغییر ژئوپلیتیک منطقه قفقاز جنوبی، قطع مرز مشترک ایران و ارمنستان و تحمیل دالان زنگه زور شکل گرفت. حضرتعالی تا چه اندازه انتقاد به انفعال دیپلماتیک ایران را نزدیک به واقعیت می دانید؟

ما از همان ابتدا بارها و بارها اعلام کردیم که تمامیت کشور ها در منطقه قفقاز باید حفظ شود. چون در غیر این صورت جنگ ها و مناقشه های مرزی ادامه پیدا خواهد کرد و این مسئله باعث خواهد شد امنیت که در واقع مقدمه‌ای برای توسعه اقتصادی و تجاری است در پیرامون ایران از بین برود. مسئله دیگر مخالفت اصولی ایران با تغییرات ژئوپلیتیک و تغییرات مرزی در قفقاز است. احترام به مرزهای هر کشوری عامل اصلی در ثبات و پایداری مرزی خواهد بود. لذا هر کشوری بخواهد مرزها را تغییر دهد به طور طبیعی باعث تداوم و تشدید مناقشه ها خواهد شد و به دنبالش فضا برای دخالت کشورهای فرامنطقه ای از رژیم صهیونیستی تا آمریکا را در فراهم خواهد کرد، کما اینکه متاسفانه این روزها کمابیش شاهد این وضع هستیم. مسئله مهمتری که جمهوری اسلامی ایران همواره بر آن تاکید دارد این است که اختلافات مرزی و تنش ها باید به صورت دیپلماتیک و از طریق گفت‌وگو و مذاکره حل و فصل شود. جنگ، خونریزی و درگیری هیچگاه راه حل نبوده است. لذا باید مناقشه قره باغ را با گفت وگو، مذاکره، دیپلماسی و استفاده از اهرم میانجی گری کشورهای این منطقه به نتیجه رساند؛ بی شک حضور دیگر کشورهای فرامنطقه ای، نه تنها کمکی به بهبود وضعیت نخواهد کرد بلکه شرایط را پیچیده تر، بغرنج تر و حساس تر خواهد کرد.

ولی جناب پاک آیین اتفاقا واقعیت های جاری در قفقاز و مناقشه قره باغ در مقابل با مواضع شما قرار دارد. چون هم خبری از حل و فصل دیپلماتیک مسئله نیست، هم کشورهای فرامنطقه ای مانند اسرائیل نفوذ و رخنه جدی در جمهوری آذربایجان و قره باغ با هدف تحت الشعاع قرار دادن امنیت ایران داشته اند و هم پای آمریکا هم به منطقه باز شد و از همه مهمتر آنکه ترکیه و جمهوری آذربایجان عملاً به دنبال تغییر مرزها در قفقاز، قطع مرز مشترک ایران و ارمنستان، تحمیل دالان موهوم زنگه زور و حصر ژئوپلیتیک ارمنستان و جمهوری اسلامی ایران هستند. آیا غیر از این است که انفعال دیپلماتیک ما و اصرار بر برخی مواضع تکراری شرایط را به اینجا کشانده است؟ آیا دیگر باکو ارزشی برای این مواضع نخ نما شده تهران قائل است؟

ما نباید درگیری جمهوری آذربایجان با جمهوری ارمنستان را به درگیری جمهوری آذربایجان با جمهوری اسلامی ایران تندیل کنیم. 

جناب پاک آیین واقعیت ها را هم باید دید. این ترکیه و جمهوری آذربایجان هستند که عملاً سعی دارند این جنگ را به جنگ با جمهوری اسلامی ایران بدل کنند. چون در چارچوب سیاست امر واقع عملا باکو تجاوز به خاک ارمنستان را آغاز کرده است تا دالان موهوم زنگه زور به ایران تحمیل شود. این نشان می دهد که جمهوری آذربایجان و ترکیه به دنبال جنگ هستند نه ایران؟

من چنین استنباطی از شرایط ندارم. نمی گویم شرایط کاملا مساعد است و همه چیز خوب است، اما وضعیت به این صورت هم نیست که شما می گویید. باز هم تکرار می کنم که نباید درگیری فعلی بین جمهوری آذربایجان با جمهوری ارمنستان را به تنش و جنگ باکو - تهران بدل کنیم. ما همواره مخالف تغییر ژئوپلیتیک منطقه قفقاز هستیم. یقین بدانید اگر جمهوری آذربایجان در مسیر تغییر ژئوپلیتیک و تغییر مرزها در قفقاز گام بردارد آن زمان ایران پاسخ لازم و قاطع را خواهد داد. این موضوع رسمی و علنی جمهوری اسلامی ایران است که بارها و بارها تکرار شده است. 

اما نکته ای که در میان صحبت شما وجود داشت و من هم آن را تصدیق می کنم این است که سیاست جمهوری آذربایجان در قبال منطقه قفقاز یک سیاست تهاجمی است و سعی دارد که دالان یا کریدور زنگه زور را برای رسیدن به نخجوان ایجاد کند. مسئله اینجاست که شاهد تقابل دیدگاه بین ارمنستان و آذربایجان در این خصوص هستیم. در توافقنامه صلح سال ۲۰۲۰ روسیه هم تایید شده است که این مسیر باید شکل بگیرد، اما ارمنستان اعتقاد دارد که این کریدور باید تحت نظارت ایروان باشد و جمهوری آذربایجان معتقد است که این که باید تحت نظارت باکو باشد.

متاسفانه در توافق صلح روسیه هم جزئیات ایجاد این مسیر تبیین نشده است. به همین دلیل ارمنستان اعتقاد دارد چون بخشی از این دالان در خاک کشورش به خصوص استان سیونیک قرار دارد بنابراین نمی توان این کوریدور را بدون نظارت ارمنستان اجرایی کرد. یعنی ارمنستان با ایجاد این دالان و رسیدن جمهوری آذربایجان به نخجوان مشکلی ندارد، اما ارمنستان معتقد است این دالان باید تحت حاکمیت ایروان باشد. یعنی مسائل کنسولی، گمرک و ورود و خروج در این مسیر و دالان باید با نظارت و حاکمیت ارمنستان پیش رود. در مقابل جمهوری آذربایجان معتقد است این دالان یک دادن آزاد است و ضرورتی ندارد که تحت حاکمیت ارمنستان باشد. 

در این بین جمهوری آذربایجان سعی کرد از دو مسیر منافع خود را برای ایجاد دالان زنگزور بدون حاکمیت ارمنستان پیش بگیرد. اولین مسیر دیپلماسی و گفت و گوهای بروکسل بود. در این مذاکرات سعی شد با مشخص شدن مرزها تحت نظارت گروه مینسک و سازمان توسعه و امنیت اروپا موارد اختلافی حل و فصل شود. اما باکو از دوشنبه هفته گذشته با اقدام تهاجمی خود به خاک ارمنستان سعی کرده است به موازات تلاش های دیپلماتیک در حوزه میدانی هم یک برتری را با نفوذ و اشغال بخشی از خاک ارمنستان فراهم کند تا آن را به عنوان اهرم فشار در مذاکرات به کار ببرد که بتواند دالان زنگزور را بدون حاکمیت ارمنستان با جانمایی مرزها اجرایی کند.