خطای الهام

دیپلماسی ایرانی: الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان، روز سه‌شنبه هفتم ژانویه (۱۸ دی) در مصاحبه‌ای با شبکه‌های تلویزیونی محلی، ضمن اشاره به تحولات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، با ادبیاتی کم‌سابقه، ادعاهای ضدایرانی تندی را به زبان راند. در این میان، مانور او بر دالان موهوم زنگزور، آن‌هم در میانه تحولات سوریه و درست یک ماه پس از سقوط حکومت اسد، این گزاره احتمالی را پررنگ‌تر کرده که هم‌زمانی تحولات خاومیانه و ققفاز می‌تواند به چالشی برای مرزهای ایران و ارمنستان منجر شود و مؤید آن هم گفته صریح علی‌اف است که به شکل شفافی تأکید کرد «ارمنستان باید به خاطر داشته باشد که متحد نزدیک آنها در خاورمیانه، یعنی دیکتاتوری اسد، به اتمام رسید و این روند ادامه خواهد داشت، پس قدم درست را بردارید». در ادامه همین ادعاها، رئیس‌جمهور آذربایجان با بیان اینکه‌ «ما به‌عنوان آذربایجان برای آنها [ارمنستان] منبع خطر نیستیم و خواهان صلح و همکاری در قفقاز جنوبی هستیم»، خط‌و‌نشان واضحی را برای ایروان در قبال کریدور جعلی زنگزور کشید و خاطرنشان کرد:‌ «ارمنستان نباید مانع ما شود و به‌عنوان یک مانع جغرافیایی بین ترکیه و آذربایجان عمل کند».

علی‌اف، ادبیات تهدیدآمیز خود را با ورود جدی‌تر به زنگزور و ذکر این جملات پی گرفت که‌ «کریدور زنگزور باید باز شود و خواهد شد و ارمنستان هر‌چه زودتر آن را درک کنند، بهتر است؛ چون باید با نخجوان ارتباط مستقیم داشته باشیم و این ارتباط به حاکمیت ارمنستان لطمه‌ای وارد نمی‌کند». رئیس‌جمهور آذربایجان‌ حتی به اینجا هم بسنده نکرد و گفت:‌ «ارمنستان بهتر است که ما را عصبانی نکند و بفهمد که در اینجا حق سخن با ما‌ست». در حالی علی‌اف برای احداث دالان موهوم خود هشدار می‌دهد که پیش‌تر تهران خاطرنشان کرده بود ‌این کریدور موهوم را به رسمیت نمی‌شناسد و بر مواضع خود ایستادگی می‌کند. عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، در تاریخ ۱۵ شهریور (ششم آگوست) درباره احداث کریدور زنگزور در حساب کاربری خود در شبکه ایکس نوشته بود:‌ «هر تهدیدی علیه تمامیت ارضی همسایگان ما‌ یا ترسیم دوباره مرزها، چه در شمال باشد، چه در جنوب، چه در شرق و چه در غرب، کاملا غیر‌قابل قبول است و برای ایران خط قرمز به شمار می‌رود».

گفتنی است الهام علی‌اف در بخش دیگری از مصاحبه سه‌شنبه گذشته خود و از جنبه‌ای متفاوت، به تحولات اخیر در سوریه پس از سقوط بشار اسد نیز پرداخت و از کمک به سوریه جدید برای پایان‌دادن به تروریسم، حداقل در مرز ترکیه خبر داد که اشاره مستقیمی به سرکوب کردها توسط حکومت جدید سوریه با مدیریت آنکارا دارد. رئیس‌جمهوری آذربایجان در این مصاحبه اعلام کرد: «سازمان کشورهای ترک می‌تواند به یک مرکز قدرت جدی در سراسر جهان تبدیل شود». علی‌اف با تأیید همسویی با نگاه اردوغان، به صراحت‌ عنوان کرد: «آنچه به نفع ترکیه است، به نفع ‌جمهوری آذربایجان‌ نیز هست. امنیت، منافع و آینده ما یکی است. وضعیت کاملا جدیدی در خاورمیانه پدید آمده است. عامل قوی ترکیه در اینجا نقش اصلی را ایفا خواهد کرد. ما نیز در کنار ترکیه هستیم. بنابراین قدرت ما حتی بیشتر خواهد شد».

 آینده مبهم روابط بین باکو و تهران از زبان علی‌اف

در ادامه گفت‌وگوی علی‌اف، وی به روابط آذربایجان و ایران و سیاست آینده دولت جدید ایران نیز اشاره کرد و با نگاهی تردیدآمیز یادآور شد: ‌‌«هنوز زود است که در این مورد صحبت کنیم؛ زیرا ما با دولت فعلی ایران چندان تماس جدی‌ای نداشته‌ایم. تماس‌های مشخصی بین اعضای دولت وجود داشت که بیشتر به مسائل اقتصادی و حمل‌ونقل مربوط می‌شوند». رئیس‌جمهوری آذربایجان همچنین به نکاتی در رابطه با بدتر‌شدن روابط با دولت قبلی ایران اشاره کرد. به نوشته یورنیوز، علی‌اف با تکرار ادعای «تروریستی‌»‌بودن حمله مسلحانه به سفارت آذربایجان در تهران در تاریخ ۲۷ ژانویه ۲۰۲۳ (هفتم بهمن ۱۴۰۱) مدعی شد این حمله از قبل «برنامه‌ریزی‌شده» بود. این در حالی است که مقام‌های وقت دولت ایران اعلام کردند ‌این تیراندازی با اهداف شخصی صورت گرفته است.

لازم به ذکر است که رئیس‌جمهور آذربایجان با اشاره به سخنان تند یک مداح ایرانی علیه او و رئیس‌جمهور ترکیه مدعی شد‌ «احساس پشیمانی در بیانیه وزارت امور خارجه ایران کافی نیست» و به ادعای او، «‌تهران باید از باکو عذرخواهی کند». گفتنی است که وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان در تاریخ اول ژانویه (۱۲ دی)، کاردار سفارت ایران در باکو را در اعتراض به گفته‌های یک مداح در اردبیل که در مراسمی با حضور آیت‌الله سید‌حسن عاملی، امام‌جمعه در این استان، به تاریخ ۹ دی در مسجد اعظم اردبیل ایراد شد، احضار کرد. آیت‌الله حسن عاملی هم در تاریخ ۱۵ دی مجبور به واکنش شد و با انتقاد از سخنان این مداح علیه الهام علی‌اف نوشت: «ادبیات نامناسب که در یکی از مجالس این هفته توسط یک فرد عادی و غیررسمی به کار گرفته شد، نمی‌تواند ادبیات رسمی، دینی و اعتقادی ما و موضع رسمی جمهوری اسلامی باشد و چنین نسبتی در عالم دیپلماسی کاملا غیرمتعارف و سؤال‌برانگیز است. همه می‌دانند اظهارات شخصی اشخاص به‌هیچ‌وجه موضع رسمی هیچ حکومتی در دنیا نیست».

 سیدعلی سقائیان: معادلات سوریه و سقوط دولت اسد به احداث کریدور زنگزور منجر نخواهد شد

در واکاوی دقیق‌تر آنچه از زبان الهام علی‌اف مطرح شد، سیدعلی سقائیان در گپ‌و‌گفتش با «شرق»، این قبیل موضع‌گیری‌ها را صرفا یک بازی سیاسی، دیپلماتیک و رسانه‌ای قلمداد می‌کند که هر‌از‌گاهی مطرح می‌شود. ضمن آنکه سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در ارمنستان، به سفر اخیر علی‌اکبر احمدیان به ایروان و باکو اشاره دارد و خاطرنشان می‌کند:‌ «در این سفر دبیر شعام قطعا خطوط قرمز تهران در‌خصوص دالان زنگزور و عدم تغییر وضعیت سرزمینی و مرزهای مشترک ایران و ارمنستان مشخصا به طرف آذری گوشزد شده است». مضافا به گفته این دیپلمات ارشد کشورمان، «چند ماه پیش هم مقام معظم رهبری به صراحت‌ تأکید داشتند که جمهوری اسلامی ایران با هرگونه تغییر در مرزهای قفقاز جنوبی مخالف است». بنابراین سفیر اسبق ایران در برزیل، «طرح برخی تحلیل‌ها را دایر بر اینکه پس از سقوط حکومت اسد و معادلات خاورمیانه، احتمال کلید‌خوردن پروژه زنگزور ‌پررنگ‌تر شده است، نادرست توصیف کرده و در توصیه‌ای دوستانه به الهام علی‌اف و دیگر مقامات آذربایجان، گوشزد می‌کند: «نباید باکو فریب برخی تحلیل‌ها و روایت‌های غیرواقع‌بینانه را بخورد و این تصور را داشته باشد که با نگاه به معادلات خاورمیانه می‌توان وضعیت ژئوپلیتیک و سرزمینی قفقاز را تغییر داد».

در کنار نکات یاد‌شده، سقائیان‌ ‌موضوع مهم‌تر را تلاش جمهوری اسلامی ایران برای پیگیری اهداف و منافع خود در قفقاز جنوبی از مسیرهای دیپلماتیک می‌داند‌ و در همین رابطه صریح می‌کند:‌ «‌تهران باید ضمن استفاده بیشتر و بهینه‌تر از ساز‌و‌کار موسوم به ۳+۳،‌ بتواند طرح‌های ابتکاری مانند آنچه را که در دوره مرحوم حسین امیرعبداللهیان برای جایگزینی کریدور زنگزور ایجاد شد، به شکل عملیاتی پی بگیرد». سفیر اسبق ایران ‌در ارمنستان، به نقش منفی و مخرب ترکیه هم ورود می‌کند و به گفته او، «تلاش‌ها برای احداث کریدور زنگزور بیش از آنکه با نقش‌آفرینی جمهوری آذربایجان همراه باشد، از طرف آنکارا پی گرفته می‌شود؛ با این هدف که ترکیه مسیر مستقیمی را به دریای خزر باز کند تا گام مهمی در راستای اتحادیه ترک‌ها بردارد». بنابراین از منظر این دیپلمات، «در شأن و جایگاه جمهوری آذربایجان و فردی مانند الهام علی‌اف نیست که بخواهد با دوست دیرینه خود یعنی جمهوری اسلامی ایران سر ستیز داشته باشد و با تحریک برخی بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه، ادبیات ضدایرانی به کار برده و حتی دست به هشدار و تهدید جمهوری اسلامی ایران بزند».

 شعیب بهمن: کلان‌پروژه خفگی ژئوپلیتیک ایران در دستور کار کشورهای پیرامونی قرار گرفته است

شعیب بهمن ‌دیگر کارشناسی بود که در گپ‌و‌گفت خود با «شرق» و بر‌خلاف قرائت دیپلماتیک سقائیان، ذیل تحلیل بین خطوط مصاحبه سه‌شنبه گذشته الهام علی‌ف باور دارد‌ «نمی‌توان خط تمایزی بین تحولات خاورمیانه با قفقاز قائل شد» و به همین دلیل تأکید می‌کند: ‌«به دنبال تحولات پس از سقوط حکومت اسد، اکنون باکو با نقش‌آفرینی جدی‌تر آنکارا به دنبال کلید‌زدن پروژه زنگزور است»؛ چرا‌که از منظر این تحلیلگر ارشد حوزه اوراسیا، «بازیگران فعال در سوریه و مشخصا ترکیه، اسرائیل و گروه‌های تکفیری و رادیکال، همان بازیگرانی بودند که در جنگ دوم قره‌باغ در سپتامبر ۲۰۲۰ نیز نقش‌آفرینی جدی داشتند».

با چنین خوانشی، بهمن به یک خطای محاسباتی از سوی جمهوری آذربایجان و ترکیه اشاره دارد و متذکر می‌شود:‌ «پس از تحولات فلسطین، لبنان و سوریه، اکنون باکو و آنکارا به این ارزیابی غلط رسیده‌اند که توان و نقش‌آفرینی ایران در منطقه تضعیف شده و به همان اندازه، فضای لازم برای کلید‌زدن پروژه زنگزور، بدون مخالفت تهران به وجود آمده است». چون به گفته این مفسر ارشد مسائل قفقاز، «رجب طیب اردوغان سال گذشته میلادی به صراحت اذعان کرد بزرگ‌ترین مانع بر سر احداث کریدور زنگزور، فقط جمهوری اسلامی ایران است». بنابراین به باور این کارشناس، «باکو و آنکارا به دنبال فرصت مناسب هستند و چنانچه تصور کنند ایران بعد از تحولات منطقه خاورمیانه دچار ضعف برای نقش‌آفرینی در معادلات پیرامونی خود شده است، پروژه زنگزور را کلید خواهند زد». از منظر این تحلیلگر حوزه بین‌الملل، «زنگزور به‌عنوان یک کلان‌پروژه سیاسی‌-‌امنیتی تعریف شده که در لایه اول آن، جمهوری آذربایجان و ترکیه قرار دارند و در لایه‌های بعدی بازیگرانی مانند اسرائیل، انگلستان، ناتو و ایالات متحده آمریکا نقش‌آفرین هستند».

شعیب بهمن در ادامه ارزیابی خود، موضوع مهم‌تری را هم پیش می‌کشد و یقین دارد‌ «همان‌گونه که تحولات قفقاز جنوبی و موضوع زنگزور به تحولات غرب آسیا ارتباط دارد، بی‌شک باید این ارتباط را بین تحولات خاورمیانه با قفقاز و همچنین معادلات افغانستان و پاکستان در مرزهای شرقی کشور به موازات ادعاها بر سر جزایر سه‌گانه ایرانی‌ نیز در نظر گرفت». امری که به زعم بهمن، «در قالب یک کلان‌پروژه و با هدف حصر ژئوپلیتیک ایران و در نهایت‌ تخلیه ظرفیت‌های ژئواستراتژیک کشورمان در دستور کار قرار گرفته است که در نهایت تضعیف جایگاه و نفوذ منطقه ایران را مدنظر دارد». در تبیین بیشتر این نکته، تحلیلگر ارشد حوزه سیاست خارجی به نقش کلیدی ترکیه اشاره دارد و تصریح می‌کند: «همان‌گونه که آنکارا کارگردان اصلی کریدور «لاجورد» برای اتصال سرزمینی پاکستان و افغانستان به دریای خزر و قفقاز و دور‌زدن ایران از یک سو و همچنین کریدور «توسعه» با هدف اتصال کویت و عراق به ترکیه و اروپاست، اردوغان به دنبال آن خواهد بود که دالان زنگزور را هم برای حصر ژئوپلیتیک ایران کلید بزند. ضمن آنکه ترکیه اکنون پروژه‌های بزرگی را برای سدسازی در افغانستان با هدف ندادن حقابه ایران‌ هم اجرائی کرده است».

در ادامه آنچه گفته شد، شعیب بهمن موضوع مهم‌تری را ناظر بر احتمال درگیری نظامی برای احداث کریدور موهوم زنگزور ‌مطرح می‌کند و در ارزیابی شایان توجهی، «پیگیری پروژه‌های سیاسی و دیپلماتیک از سوی آنکارا و باکو برای فشار به ایروان در جهت احداث این دالان را به مراتب خطرناک‌تر از درگیری نظامی با ایران می‌داند». چون از دید این تحلیلگر ارشد مسائل اوراسیا، «جمهوری اسلامی ایران بارها خط قرمز خود را مطرح کرده و به همین دلیل ترکیه و آذربایجان سراغ درگیری نظامی و اشغال استان سیونیک نخواهند رفت. اما اگر اردوغان و علی‌ف بخواهند با فشار سیاسی و دیپلماتیک، پاشینیان و ارمنستان را پای میز مذاکره بکشانند و کریدور زنگزور را با چراغ سبز ایروان کلید بزنند، آن زمان چالش‌هایی به وجود خواهد آمد که باید راهبردهای دیپلماتیک جدی‌ای برای آن در نظر گرفت».