فرمت پر‌چالش
حرکت خزنده محور باکو – آنکارا در سایه جنگ اسرائیل و فلسطین
دیپلماسی ایرانی: وزرای امور خارجه کشورهای روسیه، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان، به میزبانی وزیر امور خارجه ایران، برای حضور در دومین نشست «۳+۳»، امروز در تهران تشکیل جلسه خواهند داد تا به بررسی مسائل منطقه قفقاز جنوبی و تلاش برای گسترش همکاری‌های منطقه‌ای (سیاسی، اقتصادی، امنیتی، ترانزیتی، انرژی و...) بپردازند.
اسپوتنیک هم گزارش داد که ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه، در گفت‌وگو با این خبرگزاری مذاکرات برنامه‌ریزی‌شده سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، در روز دوشنبه در تهران را تأیید کرد. قبل‌تر هم نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، اعلام کرده بود با برگزاری نشستی در قالب «۳+۳» که با پیشنهاد الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان بوده، موافقت کرده است. پاشینیان در‌این‌باره گفته بود که در آن زمان توافق شد نشست بعدی در قالب «۳+۳» در تهران برگزار شود و ما آمادگی داریم مذاکرات را در این قالب ادامه دهیم.
اولین نشست فرمت «۳+۳»، در سطح معاونان وزرای خارجه دو سال پیش در ۱۹ آذر ۱۴۰۰/ ۱۰ دسامبر ۲۰۲۱ و بدون حضور گرجستان، در مسکو برگزار شده بود. همان زمان وزارت امور خارجه روسیه خروجی نشست مذکور را در بیانیه‌ای این‌گونه تشریح کرد: در نشست مسکو دورنمای توسعه همکاری‌های چندجانبه منطقه‌ای مورد بررسی و تبادل نظر قرار گرفت. دیپلمات‌های پنج کشور حاضر (منهای گرجستان) توافق کردند تا کار به روی مسائل عملی و مورد توجه همه شرکت‌کنندگان ادامه پیدا کند.
در ادامه بیانیه گفته شد: از‌جمله مسائل مورد علاقه طرفین، اقدامات در جهت افزایش اعتماد متقابل، مشارکت در عرصه تجاری-اقتصادی و فرهنگی-انسانی در منطقه قفقاز جنوبی و مقابله مشترک با چالش‌ها و تهدیدها در منطقه است که شرکت‌کنندگان درخصوص ادامه کار به روی دستیابی به توافق در این جهت‌گیری‌ها توافق کردند. علاوه بر این، شرکت‌کنندگان در نشست مسکو تصمیم گرفتند تا رایزنی‌های مشترک در زمینه حل‌وفصل مشکلات در منطقه قفقاز جنوبی را حداقل دو بار در سال ادامه دهند. اکنون پس از دو سال از نشست مسکو و برای اولین بار قرار است که امروز دوشنبه فرمت «۳+۳» در سطح وزرای امور خارجه در تهران تشکیل جلسه بدهد. پیش‌تر این فرمت در سطح کارشناسان نیز نشست‌هایی را برگزار کرده بود.
فرمتی که راه به جایی نمی‌برد؟
طبق اخبار واصله گویا قرار است در نشست تهران هم مانند نشست مسکو، نماینده‌ای از گرجستان در فرمت ۳+۳ حضور نداشته باشد. بنابراین با توجه به برگزاری این دو نشست، آن‌هم به فاصله زمانی دو سال در بحبوحه تحولات جدی، شدید و سیال منطقه قفقاز، تقریبا برای همه کارشناسان و ناظران مسجل است که فرمت ۳+۳ از همان ابتدا، هم به لحاظ شکلی و ساختاری و هم به لحاظ کارآمدی با پرسش‌هایی همراه است؛ کما‌اینکه جلال ناصری نیز در گفت‌وگو با «شرق» معتقد است فرمت ۳+۳ از ابتدا یک فرمت جا افتاده نبود که حتی نتوانست بر مبنای ایده کانونی و محوری شکل‌گیری خودش، مانع از نقش‌آفرینی بازیگران فرامنطقه‌ای و مشخصا غربی‌ها با تمرکز بر تحرکات اخیر آمریکا در تحولات منطقه قفقاز شود.
با چنین خوانشی، تحلیلگر ارشد مسائل اوراسیا اذعان دارد اکنون دولت بایدن به دلیل تمرکز روسیه روی جنگ اوکراین، توانسته است فضای لازم برای نقش‌آفرینی بی‌سابقه در تحولات قفقاز و قره‌باغ را به دست آورد. در راستای ارزیابی جلال ناصری، از ابتدا عنوان شده بود که از مهم‌ترین اهداف شکل‌گیری این گروه منطقه‌ای، حل مشکلات منطقه با حضور کشورهای منطقه و بدون دخالت کشورهای فرامنطقه‌ای و غربی است و بر این اساس، یکی از محورهای نشست امروز (دوشنبه)، گفت‌وگوهای صلح بین آذربایجان و ارمنستان خواهد بود. ضمن آنکه گفته می‌شود برگزاری نشست «۳+۳»، گامی مهم در راستای سیاست همسایگی دولت سیزدهم و گسترش روابط دوستانه بین همسایگان و حل مشکلات منطقه بدون دخالت بیگانگان خواهد بود.
با این وجود، جلال ناصری اعتقاد دارد فرمت ۳+۳، فرمتی است که احتمالا قابلیت و توانایی لازم را برای گردآوری اعضای خود در سطح سران ندارد؛ به همین دلیل او تصریح می‌کند که این فرمت احتمالا توانی در حدمطلوب برای حل مشکلات جدی قفقاز پیدا نخواهد کرد. تحلیلگر ارشد حوزه قفقاز با رجعتی به نشست دو سال پیش مسکو، خاطرنشان می‌کند: «زمانی که نشست فرمت ۳+۳ در کوران حوادث قفقاز توانسته است طی دو سال تنها دو نشست در سطح معاونان وزرای امور خارجه و وزیران امور خارجه را بدون حضور کامل همه طرف‌ها برگزار کند، مؤیدی بر این واقعیت است که تا چه اندازه اختلاف‌های جدی بین اعضای آن درخصوص تحولات قفقاز جنوبی وجود دارد».
بازی پشت پرده گرجی‌ها
امیر علیپور دیگر کارشناسی بود که در گپ‌و‌گفتش با «شرق»، ضمن صحه‌گذاشتن بر تحلیل جلال ناصری، به تبیین بیشتر و جزئی‌تر اختلاف‌های فرمت ۳+۳ ورود می‌کند و در این راستا از یک سو حمله روس‌ها به خاک گرجستان را پیش می‌کشد که سبب شده مسکو و تفلیس تمایلی برای همکاری سیاسی و دیپلماتیکی دوجانبه یا چندجانبه در موضوعات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای نداشته باشند. بنابراین این تحلیلگر ارشد حوزه اوراسیا ایده کنار هم گذاشتن روسیه و گرجستان ذیل فرمت ۳+۳ از جانب هر کشور را ایده‌ای با ایراد اساسی عنوان می‌کند. از طرف دیگر، علیپور اختلافات تاریخی - سیاسی و گسل دیپلماتیک ارمنستان با جمهوری آذربایجان و نیز ترکیه را هم طرح می‌کند که به عقیده او مانع از آن می‌شود که فرمت ۳+۳ توانایی لازم را برای حل چالش‌ها و بحران‌های قفقاز جنوبی و قره‌باغ داشته باشد.
اینها علاوه بر آن است که مفسر حوزه اوراسیا تمرکز بیشتری روی سیاست خارجی گرجستان دارد و به «شرق» می‌گوید: «گرجی‌ها در بازه زمانی سه سال گذشته، بعد از جنگ دوم قره‌باغ در پاییز ۲۰۲۰، عملا به یک تروئیکا در قالب سه‌گانه باکو – آنکارا - تفلیس در برابر ایروان پیوسته‌اند که محور تحرکات سیاسی، دیپلماتیک، امنیتی، نظامی و دفاعی این تروئیکا بر حصر ژئوپلیتیک ارمنستان و تحمیل دالان زنگه‌زور و مهم‌‌تر از آن کاهش نفوذ روسیه و ایران در قفقاز جنوبی متمرکز است».
علیپور محوریت عملکرد تروئیکای آنکارا- باکو – تفلیس پس از جنگ دوم قره‌باغ برای حصر ژئوپلیتیک منطقه‌ای جمهوری ارمنستان را در حقیقت تلاشی در جهت انزوا و قطع دسترسی ایران به اروپا تفسیر می‌کند. به زعم او، اکنون تهران هم با رصد این موضوع، علاوه بر پیگیری نشست‌ها در فرمت ۳+۳، به هر نحوی سعی دارد تا تعاملات دوجانبه با باکو را به سمتی بکشاند که تغییرات ژئوپلیتیکی مدنظر جمهوری آذربایجان و به‌خصوص ترکیه، عملا محل و فضایی برای بروز و ظهور پیدا نکند. با همین نگاه، کارشناس ارشد حوزه قفقاز مصرانه به «شرق» می‌گوید: «تأکید بر موضوعاتی همچون افزایش حجم تبادلات بین دو کشور ایران و آذربایجان، انتقال انرژی، تقویت و بهسازی حوزه ترانزیت کالا و خدمات، صادرات نیرو، بهره‌برداری از پروژه‌های مشترکی نظیر سدهای خداآفرین و همچنین قیز‌قلعه‌سی، همکاری در رابطه با مسائل زیست‌محیطی از‌جمله موضوع ارس، کمک به بالا‌بردن سطح رفت‌و‌آمد تجار، بازرگانان، دانشجویان و توریست‌های دو طرف و مسائلی از این دست باید از سوی جمهوری اسلامی به شکلی جدی در دستور کار نشست امروز (دوشنبه) تهران قرار بگیرد».
علیپور در بخش پایانی تحلیل خود، بر‌خلاف ناصری، قدری خوش‌بینی را چاشنی گفته‌هایش می‌کند و به موازات اعتراف بر موضوع اختلاف در اعضای فرمت ۳+۳، تأکید دارد که اصل و اساس این فرمت به رغم انتقادهایی که به آن وارد است، می‌تواند یک گام مثبت و رو به جلو باشد که باید ادامه پیدا کند تا در چارچوب آن بتوان موضوعات مهمی همچون اختلاف‌ها و تنش‌های مرزی بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان، دالان زنگه‌زور و اختلاف‌ها در تفسیر بند نهم موافقت‌نامه آتش‌بس مسکو را نیز مطرح کرد که تحقق آن می‌تواند موجب کاهش نگرانی‌های امنیتی تهران در مجاورت مرزهای شمال غربی ایران شود.
حرکت خزنده محور باکو – آنکارا در سایه جنگ اسرائیل و فلسطین
در مقابل تحلیلی که از سوی علیپور با عینک خوش‌بینانه ارائه شد، نعمت یاوریان، دیگر کارشناسی بود که به همان خوانش بدبینانه ناصری باور دارد و در تکمیل ارزیابی‌های قبلی، تمرکز خود را روی سیاست خارجی منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران می‌گذارد و اعتراف دارد که با توجه به عملکرد قابل انتقاد تهران، هم در دولت روحانی و هم در دولت رئیسی در قبال تحولات قفقاز و قره‌باغ، اکنون تهران باید تلاش کند تا در نشست امروز به نتیجه مورد نظر خود نزدیک شود. تحلیلگر ارشد حوزه قفقاز این را هم یادآور می‌شود که اگرچه ایران با دو طرف اصلی مناقشه قفقاز، یعنی جمهوری ارمنستان و جمهوری آذربایجان و همچنین در لایه‌های بعدی با ترکیه، روسیه و گرجستان روابط حسنه‌ای دارد، اما باید برای رفع نقص اثرگذاری لازم تلاش کند.
این کارشناس حوزه قفقاز در ادامه گپ‌وگفت خود با «شرق»، اعتقاد دارد فرمت ۳+۳ در دو سال اخیر نه‌تنها مانع از کاهش خطرات و تهدیدات نفوذ بازیگران مخربی مانند اسرائیل علیه منافع و امنیت ملی ایران نشده است، بلکه اکنون بیش از هر زمان دیگری بحث دالان موهوم و تماما جعلی زنگه‌زور و به تبع آن قطع مرزهای مشترک زمینی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ارمنستان، بر سر ایروان و تهران سنگینی می‌کند. از طرف دیگر، به گفته این تحلیلگر ارشد حوزه اوراسیا، «فرمت ۳+۳ در این مدت نتوانسته است حتی مانع از کاهش درگیری‌ها، مناقشه‌ها و جنگ‌ها در قفقاز و شکل‌گیری و جایگزینی ترتیبات سیاسی، دیپلماتیک، تجاری، اقتصادی و همکاری‌های مشترک چندجانبه منطقه‌ای شوند». این در حالی است که یاوریان با زاویه تحلیل خود اذعان دارد که اکنون محور باکو-آنکارا و همچنین نفوذ خزنده تل‌آویو، واشنگتن و همچنین دیگر کشورهای غربی، تمایل دارد نفوذ خود را بیشتر کند.
با توجه به آنچه گفته شد، این کارشناس پای موضوع تحولات فلسطین را پیش می‌کشد و با بیان این واقعیت که تمام توجه رسانه‌های منطقه‌ای و جهانی به مسائل غزه متمرکز شده، متذکر می‌شود که در ۱۶ روزی که از آغاز عملیات طوفان الاقصی می‌گذرد، فضایی شکل گرفته است که ترکیه و جمهوری آذربایجان بتوانند تحرکات لازم را برای تثبیت نقش خود در قره‌باغ و ریل‌گذاری‌های بعدی، پس از تسلط باکو بر این منطقه (قره‌باغ) داشته باشد.
از این‌رو، یاوریان باور دارد که نشست امروز (دوشنبه) در تهران احتمالا فاقد کارایی لازم برای تحقق منافع ایروان و همچنین تهران و مسکو است؛ چرا‌که روند تعیین‌کننده در تحولات قفقاز ناظر بر همکاری‌های پشت پرده باکو-آنکاراست و در این میان گرفتاری روسیه در جنگ اوکراین و همچنین توجه و تمرکز ایران بر دیگر مناقشات باعث شده است که احتمالا در کنار جمهوری آذربایجان و ترکیه حتی ایالات متحده آمریکا و اسرائیل هم از فضای تنفس کنونی برای نقش‌آفرینی در منطقه قره‌باغ و قفقاز جنوبی بهره ببرند. یاوریان در پایان ارزیابی خود این را هم اضافه می‌کند که «یقینا فرمت ۳+۳ در قبال تحولات قفقاز همان‌قدر کارایی و خروجی دارد که فرمت آستانه برای تحولات سوریه توانسته است منشأ اثرگذاری باشد».
نظر شما :