«کریدور ارس» به جای دالان زنگه‌زور

دیپلماسی ایرانی: در واپسین ساعات روز دوشنبه بود که حسین امیرعبداللهیان در نشستی خبری که متعاقب برگزاری نشست وزیران امور خارجه در قالب ۳+۳ در تهران برگزار شد به پرسش‌های خبرنگاران پاسخ داد و از ابتکار تهران با عنوان «کریدور ارس» به جای دالان موهوم و جعلی زنگه‌زور خبر داد.

به گفته رئیس دستگاه دیپلماسی ایران در نشست روز دوشنبه، موضع ثابت تهران درخصوص عدم تغییر ژئوپلیتیک منطقه قفقاز جنوبی مورد تأکید قرار گرفت و آن‌طور که امیرعبداللهیان بیان کرد در دیدارش با آقای علی‌اف در باکو اعلام کرده که ما به دنبال تغییر مرزها نیستیم و بنایی برای تغییر ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی نداریم. در ادامه این نشست خبری، سکاندار سیاست خارجی کشور به تبیین طرح ابتکاری ایران اشاره کرد و درخصوص مسیر مواصلاتی زنگه‌زور به ذکر این نکته پرداخت که «اکنون کریدوری از مسیر ایران به سمت نخجوان بین دو کشور (جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان) تعریف و طراحی شده است و به دنبال این کریدور پیشنهادی، شرکت‌های مربوطه و وزارتخانه‌های تخصصی دو کشور برای اجرای پروژه در حال اقدام و همکاری هستند».

امیرعبداللهیان این را هم گفت که «حضور طرف‌های خارجی جز خسارت برای ما بر جا نگذاشته است. دو نمونه در عراق و افغانستان یک تجربه گران‌بها در دخالت در امور داخلی است. نشست امروز هم پیامی قوی به جامعه جهانی صادر کرد». البته گفته‌های وزیر امور خارجه با برخی واکنش‌ها همراه بود.

در همین باره رحمن قهرمانپور، کارشناسی بود که در تحلیل ادعاهای امیرعبداللهیان در صفحه شخصی خود در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «اگر خبر موافقت ایران با عبور کریدور زنگه‌زور از خاک ایران درست باشد و خبرسازی رسانه‌ای نباشد، تحولی بسیار مهم است و نشان می‌دهد که از نظر ایران بحران قفقاز راه‌حل نظامی ندارد. مزیت‌های این کریدور از نظر تجاری چنان زیاد است که می‌تواند نگرانی‌های هویتی و ژئوپلیتیکی را کم‌اثر کند». با این حال قهرمانپور در ادامه نوشته‌اش این را هم عنوان کرد که «باید با این خبر محتاطانه برخورد کرد. شاید یک بازی رسانه‌ای برای فشار بر ارمنستان و حتی روسیه باشد. اما اگر درست باشد نشانه بسیار مهمی از تلاش ترکیه و آذربایجان برای رفع نگرانی‌های ایران است. ظاهرا ایران در گذشته نیز چنین پیشنهادی داده بود. باید منتظر واکنش‌ها به این خبر باشیم».

البته احمد کاظمی در شبکه اجتماعی ایکس واکنشی متفاوت داشت و اصطلاحا دست به غلط‌گیری از سخنان امیرعبداللهیان زد که می‌تواند به‌نوعی غلط‌گیری موضع قهرمانپور هم تلقی شود. این تحلیلگر ارشد حوزه قفقاز نوشت که، «جناب امیرعبداللهیان ضمن خداقوت بابت ۳+۳؛ دو اشتباه کاربرد اصطلاح جعلی زنگه‌زور: ۱. در ادبیات باکو این واژه به سیونیک اطلاق می‌شود که ادعای ارضی و نقض منشور UN است ۲. با گذر مسیر از ایران (راه ارس)، کاربرد زنگه‌زور مبنا ندارد. باید مراقب مشورت کارشناس‌نماهای بی‌اهتمام به منافع قفقازی ایران بود».

فارغ از این واکنش‌ها، انتقادات یا اصطلاحا غلط‌گیری‌ها به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی ایران و دستگاه سیاست خارجی دولت سیزدهم توانسته است در چند بُعد و سطح پیرامون تحولات قفقاز و قره‌باغ گامی رو به جلو بردارد؛ ابتدا تهران توانست نشست فرمت ۳+۳ را برای اولین بار در سطح وزرای امور خارجه برگزار کند. هرچند وزیر امور خارجه گرجستان حاضر به حضور در تهران به دلیل اختلافات با روسیه نشد، اما نفس گرد هم آمدن حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، جیحون بایرام‌اف، وزیر امور خارجه آذربایجان، آرارات میرزویان، وزیر امور خارجه ارمنستان، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه و هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه در یک قاب و در یک نشست می‌تواند یک پیروزی دیپلماتیک قلمداد شود.

در ثانی به نظر می‌رسد تهران علاوه بر گرد هم آوردن وزرای امور خارجه اعضای ۳+۳، سعی کرده است یک طرح ابتکاری هم داشته باشد که از یک سو نشست فرمت ۳+۳ تنها به چند سخنرانی و گرفتن عکس یادگاری مشترک ختم نشود و در سوی دیگر مانع از تداوم و تشدید تنش‌ها و مناقشات در منطقه قفقاز جنوبی، مشخصا حول محور دالان موهوم و جعلی زنگه‌زور شود که اتفاقا این موضوع جزء خطوط قرمز جمهوری اسلامی ایران در سایه عدم تغییر وضعیت ژئوپلیتیک این منطقه نیز هست. هرچند برخی کارشناسان معتقدند طرح کریدوری از خاک ایران پیش‌تر هم در دستور کار بوده است، اما اهتمام جدی‌تر دولت سیزدهم و همراهی و همکاری دیگر وزارتخانه‌ها نشان می‌دهد اکنون تهران یک نقشه و پلن جایگزین عملیاتی دارد که می‌تواند برای همه طرف‌ها یک بازی 

برد - برد را به همراه داشته باشد. ضمن اینکه باید این نکته مهم را در نظر گرفت که جمهوری اسلامی ایران تنها عضو ۳+۳ است که با همه اعضای این فرمت روابط دوستانه و حسنه دارد، این در حالی است که روسیه، جمهوری آذربایجان، جمهوری ارمنستان، گرجستان و ترکیه این امتیاز و برتری تهران را ندارند. از طرف دیگر طبق اخبار واصله گویا پیگیری‌های دیپلماتیک تهران جواب داده و جمهوری آذربایجان حاضر به بازگشایی مجدد سفارتخانه خود در تهران شده است، اما منابع مطلع به «شرق» خبر داده‌اند که باکو به دنبال تغییر محل سفارتخانه خود خواهد بود و مکان جدیدی را برای نمایندگی جمهوری آذربایجان در تهران انتخاب می‌کند.

«ایران راه» یا «کریدور  ارس» چیست؟

طرح پیشنهادی ایران با عنوان «کریدور ارس» یا «ایران راه»، ناظر به احداث مسیری از آغبند تا جلفا به عنوان مسیر شرق به غرب در ایران است. به نظر می‌رسد این بار تهران دیگر به طرح روی کاغذ اکتفا نکرده و حسابی پای کار است. در همین راستا طرح مذکور برای جمهوری اسلامی ایران به قدری جدی است که بیش از وزارت امور خارجه، وزارت راه و شهرسازی متصدی عملیاتی و اجراکردن آن شده است، کما اینکه ۱۴ مهر/ ۶ اکتبر مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی که هم‌زمان رئیس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و آذربایجان هم هست، در سفری دوروزه به‌منظور پیگیری پروژه‌های مصوب اجلاس کمیسیون در تیر امسال که با حضور شاهین مصطفی‌یف معاون نخست‌وزیر جمهوری آذربایجان برگزار شده بود، به این کشور سفر کرد.

در جریان این سفر، بذرپاش با الهام علی‌اف دیدار و در راستای ابتکار «ایران راه» تأکید داشت که کریدور ارس از آغبند تا جلفا به عنوان مسیر شرق به غرب در ایران باید هرچه زودتر عملیاتی و اجرائی می‌شود، چون که ابتکار ترانزیتی «ایران راه» با طرح‌های کلان جمهوری آذربایجان همخوانی دارد و می‌تواند فصل جدیدی از همکاری‌های ترانزیتی و لجستیکی را به روی طرفین بگشاید. رئیس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و آذربایجان به برنامه جامع ارتقای ترانزیت تا ۱۵ میلیون تن در سال در افق ۲۰۳۰ اشاره داشت که به گفته او در تمام شقوق هدف‌گذاری‌های مربوط به آن انجام شده است که برنامه عملیاتی آن باید هر چه زودتر پیگیری شود.

طبق این نکته بذرپاش یکی از فواید طرح ابتکاری «ایران راه» یا «کریدور ارس» می‌تواند کمک به تحقق ارتقای ترانزیت تا ۱۵ میلیون تن در سال در افق ۲۰۳۰ باشد. وزیر راه و شهرسازی با یادآوری بیانیه سه‌جانبه ایران-آذربایجان-روسیه در سپتامبر ۲۰۲۲ (شهریور ۱۴۰۱) موسوم به بیانیه باکو درخصوص توسعه کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب از این توافق به عنوان الگویی جامع، هدفمند و آینده‌نگر یاد کرد و عنوان داشت که این بیانیه دربرگیرنده زمینه‌های ضروری و کلیدی قابل توجهی برای اقدامات ظرفیت‌ساز، پیش‌برنده و تحولی طرف‌ها در راستای توسعه همکاری‌های همه‌جانبه، و نه محدود به کریدور شمال-جنوب، است.

رئیس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و آذربایجان در ادامه رایزنی با علی‌اف این را هم گفته که جمهوری اسلامی ایران اعلام آمادگی می‌کند با توجه به نشست سه‌جانبه ایران-هند-روسیه (۱۴ تیر ۱۴۰۲ – ۵ جولای ۲۰۲۳) در تهران، نشست کشورهای عضو کریدور شمال-جنوب را در تهران برگزار کند. بذرپاش از برنامه پنج‌ساله آتی توسعه دو کشور خبر داد و در بخش دیگری از سخنانش خواستار آبگیری سد خدآفرین روی رودخانه ارس در مرز ایران و جمهوری آذربایجان و در ۲۴۰ کیلومتری شمال‌شرقی شهر تبریز میان پل خدآفرین و روستای ساریجالو شد.

رئیس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی در دیدار با رئیس‌جمهور آذربایجان بر ارتقای سوآپ نفت و گاز با همکاری ترکمنستان تأکید کرد. وی با اشاره به آمادگی ایران برای تسهیل سرمایه‌گذاری و حضور تجار و بازرگانان در ایران، بر تشکیل کارگروه شناسایی موانع موجود در روابط اقتصادی دو کشور، رفع موانع مبادلات بانکی، اعلام آمادگی برای همکاری‌های بیشتر در بخش نفت و گاز و گردشگری، ارتباطات و فناوری اطلاعات، کشاورزی و احداث شهرک‌های صنعتی، احیای بازارچه مرزی آستارا و احداث مشترک سدها تأکید کرد. رئیس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و آذربایجان در این مذاکره به موضوع حمل‌ونقل پروژه آستارا- آستارا، احداث پل آغبند، تسهیل تردد ناوگان ایرانی در آذربایجان و لزوم توسعه همکاری‌ها در حوزه کشتی‌های رو-رو در دریای خزر نیز پرداخت.

یک روز پیش از سفر بذرپاش به جمهوری آذربایجان، سیزدهم مهر عملیات اجرائی گذرگاه مرزی از منطقه آغبند با حضور رؤسای کمیسیون اقتصادی مشترک دو کشور امروز آغاز شد. به گفته وزیر راه و شهرسازی که به صورت میدانی در منطقه مرزی حضور پیدا کرده بود، پیمانکار پروژه تعیین شده و در این پروژه مسئولیت احداث پل با کشور آذربایجان و مسئولیت احداث جاده با ایران است و همچنین احداث پل و مسیر ریلی نیز مورد توافق قرار گرفته و با سرمایه‌گذاری آذربایجان توسط این کشور همسایه انجام می‌شود.

رئیس کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و آذربایجان با اشاره به تعریف دو سد در منطقه مرزی میان دو کشور ادامه داد که عملیات اجرائی یکی از سدها به پایان رسیده و سد دوم نیز ۹۷ درصد پیشرفت فیزیکی دارد و در مراحل پایانی است. وزیر راه و شهرسازی از نهایی‌شدن توافق‌ها میان ایران و آذربایجان درباره وضعیت ترانزیتی و مشکلات کامیون‌های متردد از مرزهای دو کشور به‌ویژه در ایام اوج جابه‌جایی کالاها و توافق‌هایی که انجام شده است، خبر داد.

امتداد تحرکات در  ارمنستان

در کنار سفر و دیداری که مهرداد بذرپاش چهاردم مهرماه با مقامات آذربایجانی داشت، وزیر راه و شهرسازی کشورمان در راستای تکمیل کریدور شمال_جنوب و افزایش همکاری‌ها در حوزه راه‌سازی دوشنبه هفته جاری هم به ارمنستان سفر کرد. شرکت در مراسم رسمی امضای قرارداد جاده آگاراک- کاجاران به عنوان بزرگراه شمالی-جنوبی و بخشی از کریدور خلیج فارس به دریای سیاه و دیدار با مقامات عالی‌رتبه کشور ارمنستان از دیگر برنامه‌های این سفر یک‌روزه بود.

در این سفر موضوعات همکاری‌های بین دو کشور درباره صدور مجوز برای شرکت‌های هواپیمایی ایرانی، حذف عوارض جاده‌ای، ارتقای همکاری‌ها در چارچوب کریدور شمال-جنوب و کریدور خلیج‌فارس- دریای سیاه، گسترش حمل‌ونقل ریلی و استفاده از ظرفیت‌های لجستیکی و بندری ایران، مورد مذاکره و تبادل نظر قرار گرفت. با حضور وزیر راه و شهرسازی قرارداد ساخت مسیر واردانی دزور تا خروجی تونل (حدود ۱۱ کیلومتر) و بازسازی جاده آگاراک- واردانی دزور (حدود ۲۱ کیلومتر) در چارچوب سرمایه‌گذاری ترانش چهار کریدور شمال-جنوب، توسط طرف ارمنی با دو پیمانکار راه‌ساز ایرانی منعقد و امضا شد. بذرپاش در این سفر با مقامات ایروان به منظور تکمیل زنجیره‌های کریدوری شمال-جنوب در منقطه قفقاز مذاکره کرد و با تأکید بر اینکه از حضور شرکت‌های ایرانی در پروژه‌های مختلف راه‌سازی و تونل‌سازی در کشور‌های منطقه استقبال خوبی شده است، از انعقاد قراردادی به ارزش ۲۱۰ میلیون دلار با یکی از شرکت‌های ایرانی خبر داد. وزیر راه و شهرسازی به توسعه ترانزیت بین دو کشور ایران و ارمنستان هم ورود کرد و در این باره از تلاش برای به صفر رساندن عوارض جاده‌ای و تعرفه مربوط به ترانزیت دو طرف خبر داد.

پیش‌تر بین وزیر زیرساخت ارمنستان و وزارت راه و شهرسازی جلساتی برگزار و توافقاتی درخصوص به صفر رساندن ترانزیت انجام شد که در جریان سفر بذرپاش این توافقات به نتیجه رسید و مقرر شد تا عوارض جاده‌ای و تعرفه ترانزیت با موافقت دو کشور و بعد از طی مراحل قانونی و ابلاغ به صفر برسد. وزیر راه و شهرسازی، توافقات طرفین برای احداث پل مرزی را هم مطرح کرد و در این باره عنوان داشت «هم‌اکنون در مرز دو کشور که حجم محدودی از کامیون‌ها و کشنده‌ها در آن تردد دارند، پلی موجود است. لذا توافق شد تا هرچه سریع‌تر گروه کاری مشترک برای احداث پل مرزی دوم تشکیل شود تا انجام این پروژه به قرارداد برسد».

به گفته بذرپاش، تلاش شده پل دوم مرزی بین دو کشور ایران و ارمنستان روی رودخانه ارس احداث شود که ظرفیت بسیار مناسب ترانزیتی برای دو کشور فراهم کند. با توجه به این تحرکات به نظر می‌رسد تهران سعی دارد با همه کشور‌های منطقه قفقاز که جزء رئوس اصلی سیاست‌های اصلی ایران در این منطقه هستند وارد تعامل جدی و اجرائی شود و در گامی عملیاتی از ظرفیت کریدور ارس برای طرح‌های کلان‌تر بهره ببرد. در این خصوص برگزاری نشست سه‌جانبه بین ایران، گرجستان و ارمنستان به منظور تسهیل تردد در کریدور شمال- جنوب پیشنهادی بود که اخیرا مطرح شد و در کنار آن پیشنهاد تهران برای احداث پل دوم بر روی ارس در مرز نوردوز برای افزایش ترددها بین ایران و ارمنستان هم مؤید آن است تکمیل کریدور شمال – جنوب می‌تواند در دستور کار طرفین قرار بگیرد. هرچند نبود خط ریلی در مسیر رشت – آستارا یکی از حلقه‌های مفقوده برای بهره‌برداری از کریدور شمال – جنوب محسوب می‌شود، اما نشست فرمت ۳+۳ و طرح تهران نشان داد که کشورهای حوزه قفقاز نیز برای ایجاد و تقویت این کریدور موافق هستند./شرق