ایده منطقه ای ایران کلید می خورد

نویسنده: کامران کرمی، پژوهشگر مهمان مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: تشدید رفت و آمدهای دیپلماتیک میان بازیگران منطقه ای بویژه ایران و عربستان سعودی، پای یک ایده قدیمی مبتنی بر گفت وگو را دوباره به میان آورده است. «مجمع گفت وگو و همکاری» طرحی است که جمهوری اسلامی پس از شکل گیری توافق با ریاض و اجرایی شدن به شکل بازگشت به روابط دوجانبه، آن را مطرح کرده و قرار است جزئیات آن پس از تدوین به ریاض، ابوظبی، دوحه، مسقط، کویت، منامه و بغداد ارسال شود.

طرحی که در صورت موفقیت می تواند منطقه را پس از دهه ها تنش و تصاعد بحران وارد دوره ای از مصالحه و همکاری بر مبنای متغیرهای نوظهور کند. اگرچه این ایده قدیمی است و پیشتر نیز ایران بارها از چنین طرح هایی رونمایی کرده است، اما موقعیت جدید منطقه پس از تنش زدایی های گسترده میان بازیگران رقیب، برجسته شدن عنصر اقتصاد و تجارت، ترجیح دولتمردان به اتخاذ راهکارهای دیپلماتیک و پدیداری افق های حل مسئله به شکل سیاسی، فضای جدیدی را برای طرح و پیشبرد این ایده فراهم کرده است. 

عملیاتی شدن این طرح قرار است اواخر شهریور ماه در نیویورک و در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد با حضور وزرای خارجه هشت کشور ساحلی خلیج فارس رقم بخورد. ابتکاری که توسط آنتونیو گوترش دبیر کل سازمان ملل هدایت می شود و پیشتر دو جلسه آن در سطح سفرا و نمایندگی های دیپلماتیک این کشورها در نیویورک برگزار شده که تاکنون رسانه ای نشده است. طبیعتا برگزاری این نشست آنهم در سطح وزرای خارجه می تواند نقطه عطفی در بن بست روابط دو سوی ساحل خلیج فارس باشد و ابتکار ایران را با موفقیت بیشتری همراه سازد.

ایده ایران چیست؟

ایده جمهوری اسلامی ایران برای امنیت و همکاری در خلیج فارس سابقه طولانی دارد و در طول چند دهه گذشته طرح های مختلفی از جمله مجمع گفت وگوی منطقه ای، طرح صلح هرمز و امنیت دسته جمعی مطرح شده است. حتی بند هشت قطعنامه 598 مصوب سال 1367 هم از ایران و عراق و طرفین منطقه ای می خواهد که مساعی جمیله را برای حل اختلافات مدنظر قرار دهند. بندی که ابتکار دبیر کل سازمان ملل برای برگزاری نشست وزرای خارجه هشت کشور ساحلی بر مبنای آن استوار است.

با این حال جمهوری اسلامی ایران در دولت سیزدهم با شعار سیاست همسایگی و اول همسایگان طرح و ایده خود را برای تشکیل مجمع گفت وگو و همکاری بر مبنای چهار سطح ارائه داده است:

سطح اول؛ روابط دوجانبه است که در این سطح به دنبال بازگرداندن روابط به ریل سابق با بازگشایی سفارتخانه ها و کنسولگری ها، تشدید رفت و آمدهای دیپلماتیک، توسعه روابط اقتصادی و تقویت بعد گردشگری است.

سطح دوم؛ روابط منطقه ای است که ایران امید دارد با تقویت روابط در سطح دوجانبه فضای مساعدتری برای همکاری و همفکری در سطح منطقه ایجاد شود. حل سیاسی بحران های خاورمیانه از جمله در سوریه و یمن و ضرورت داشتن یک منطقه قوی برای مقابله با چالش های نوپدید اصلی است که می تواند مورد توافق سایر بازیگران قرار گیرد.

سطح سوم؛ نهادسازی در منطقه است. از یک نشست مشترک تا شکل گیری مجمع گفت وگو و در نهایت تبدیل شدن به یک سازمان منطقه ای که بتواند مسائل و معظلات منطقه را در یک سطح بالاتر مورد گفت وگو قرار دهد و ضمن راه حل بخشی به موضوعات بتواند ضمانت اجرایی هم ایجاد کند.

سطح چهارم؛ تکوین امنیت دسته جمعی با ترتیبات جدید است که حد اعلی انتظار از یک سازمان منطقه ای است. چیزی شبیه سازمان امنیت و همکاری در اروپا که پس از 20 سال گفت وگوهای امنیتی پس از کنفرانس 1973 هلسینکی توانست در سال 1994 به شکل گیری این سازمان منجر شود.

پیش نیازها

طرح این ایده بر مبنای چهار سطح مورد انتظار تهران طبیعتا دارای چهار بعد فرصت، تهدید و نقاط قوت و ضعف است که بویژه شناخت محدودیت ها و ملاحظات آن می تواند در موفقیت این طرح در ابعاد ایده سازی تا عملیاتی شدن بسیار موثر باشد. 

گام اول در این فضا، خوانش واقع بینانه تغییرات در منطقه است. اینکه منطقه در آستانه یک تغییر بزرگ قرار دارد یا آنچه که در حال اتفاق افتادن است، بیشتر مدیریت تنش ها و منجمدسازی آنها است -که این ظرفیت را دارد تا با تغییر فضا مجددا زمینه برای بازگشت تنش ها فراهم شود- نقش مهمی در موفقیت این طرح و انتظارات و توقعات از آن دارد. در سیالیت تحولات منطقه و در نظم بده- بستان با ائتلاف های نوظهور و عمدتا دو تا چند منظوری و موقتی که محصول فروپاشی نظم پیشین و نظم یابی جدید است، نباید انتظار حداکثری از مفاهیمی چون امنیت و همکاری بین جنوب و شمال خلیج فارس داشت که ادراکات پیشینی، سوتفاهمات و اقتصادهای ناهم تکمیل بر آن غلبه دارد.

گام دوم تبیین پاسخ های همواره منفی عربستان و برخی بازیگران شورای همکاری نسبت به طرح های ایران برای امنیت سازی در منطقه خلیج فارس است. اینکه چرا ریاض ایران را برای خود تهدید تعریف کرده و اینکه چگونه بتوان این ادراک از تهدید را تغییر داد، عنصر مهمی در تبیین این وضعیت و ترسیم نقشه راه است. بنابراین چالش در این سطح شناختی است و باید نسبت به اصلاح ادراکی و گذار از این اختلال شناختی توجه ویژه ای داشت و در این مسیر حرکت کرد. هر چند نباید این واقعیت بنیادین را از نظر دور داشت که بستر روابط ایران و عربستان ماهیت رقابتی دارد و طیفی از تعارض و تضاد منافع را در بر می گیرد. بنابراین هرگونه همکاری و انتظار از سطح همگرایی باید با توجه به این عنصر در نظر گرفته شود.

گام سوم این واقعیت است که این ایده باید ابتدا به ساکن بصورت دوجانبه با عربستان سعودی به پیش برده شود و چکش کاری شده و سپس در اختیار سایر اعضای شورای همکاری قرار گیرد. طبیعتا نظر مثبت ریاض این ظرفیت را دارد که با پاسخ مثبت دیگر دولت های عرب خلیج فارس همراه شود. از اینرو طرح این ایده در سفر قریب الوقوع حسین امیرعبداللهیان به عربستان و در آینده سفر احتمالی رئیس جمهور ایران به جده می تواند حسن نیت تهران را برای تامین نظرات عربستان سعودی به دنبال داشته باشد. مضاف بر این، طرح مذکور نباید بعنوان جایگزینی برای شورای همکاری مطرح شود و باید نقش هم تکمیلی را برای آن ایفا کند. این یکی از خطوط قرمز مجموعه GCC و در راس آنها عربستان است.

گام چهارم لحاظ کردن نقش متغیرهای مداخله گر است که این استعداد را در روابط ایران و عربستان دارند که صحنه را مخدوش کرده و دچار اختلال کنند. نقش این متغیرها که از حضور ایالات متحده در مناسبات و ترتیبات امنیتی خلیج فارس تا ورود اسرائیل به شکل عادی سازی روابط با دولت های عربی را در بر می گیرد، از جمله متغیرهایی است که باید مدنظر قرار گیرد. وزن این متغیرها در شکل دهی به ادراک تهدید از جمهوری اسلامی ایران همواره پررنگ بوده و صرفا می توان نقش آنها را با گام های جدی اعتمادساز با مجموعه شورای همکاری تقلیل داد. اینکه به دنبال حذف این متغیرها و شکل دهی به یک منطقه عاری از آمریکا بود؛ نه تنها مطلوب دولت های عربی با اولویت و حساسیت اول امنیت، آنهم امنیت رژیم های حاکم نیست، بلکه می تواند به ادراک تهدید از ایران شکل جدیدی بخشد. اینکه ایران از طریق مذاکره و گفت وگو به دنبال سلطه بر منطقه است.

چه باید کرد؟

با تبیین چهار سطح مدنظر ایران، ابعاد چهارگانه دخیل در آن و پیش نیازهایی که باید به آن توجه داشت، می توان گفت که اتمسفر تنش زدایی پس از یک دوره تنش فراگیر این فرصت را فراهم کرده تا ایران مجددا فضا را برای پیشبرد گفتمان سیاست خارجی خود مناسب ببیند. این مسئله بویژه با توجه به تغییراتی که در الگوی رفتار سیاست خارجی عربستان سعودی در سطوح داخلی ناظر بر چشم انداز 2030 و مدل توسعه اقتصادی آن، در سطح منطقه ای ناشی از یک دهه تنش و بحران که جز هزینه، منافعی را نصیب بازیگران نکرده و حتی منجر به ظهور مسائل و معظلات جدید شده و همچنین در سطح بین المللی که مبتنی بر تردید در نقش بلندمدت ایالات متحده در خاورمیانه و همزمان خیزش چینی در خلیج فارس است، باعث شده تا برخلاف دهه های گذشته عربستان مسئله ثبات را به محور استراتژی سیاست خارجی خود تبدیل کند. ثباتی که طبیعتا در راستای آینده محمد بن سلمان و رسیدن به تخت پادشاهی است و از این منظر همراهی بیشتری از خود نسبت به گفت وگو و راهکارهای سیاسی بروز خواهد داد. 

در چنین فضایی دو طرف باید نسبت به برجسته سازی نقاط مشترک تاکید کرده و همکاری را از عناصر غیرحساس ولی دارای درجه ضرورت مانند محیط زیست، مسئله آب و ریزگردها آغاز کرده و به تدریج با تقویت بعد روابط دوجانبه و با فرآیند اعتمادسازی نسبت به همکاری در بعد امنیت دریانوردی و کشتیرانی حرکت کنند. پیش بینی پذیری الگوی رفتار واحدهای منطقه ای دیگر ضرورتی است که دو سوی ساحل خلیج فارس باید نسبت به آن توجه ویژه ای نشان دهند. این پیش بینی پذیری نقش مهمی در پدیداری افق های نوین همکاری و تقویت مصالحه کارآمد خواهد داشت. 

واقعیت این است که عنصر زمان در این مرحله تعیین کننده است، ضمن اینکه نباید دچار تعجیل شد، اما با توجه به پویایی تغییر در نظام منطقه ای خاورمیانه، موکول کردن و در انتظار نشستن برای ورود به مراحل دیگر بر اساس منطق تناسب و تدریج، می تواند با توجه به مسائل فریز شده و نه حل شده موجود، چالش زا باشد. از اینرو تقویت سطوح گفت وگوها از گفت وگوهای سطح بالا تا نخبگانی یکی از پیش شرط های سرعت بخشی به این روند بر اساس یک دستورکار مشخص و مورد اجماع است. با چنین مدلی است که می توان انتظار داشت ایده مجمع گفت وگو و همکاری نمود عینی به خود گرفته و بتواند پس از دهه ها، ضرورت گفت وگو در این منطقه استراتژیک را نهادینه کند.