بازآرایی راهبرد سیاست خارجی ایران در قفقاز

نویسنده: سید محمد حسینی، سفیر سابق ایران در عربستان و امارات

دیپلماسی ایرانی: جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از بازیگران موثر منطقه ای، در پیرامون خود با قرار گرفتن در میان چند منطقه مانند منطقه غرب آسیا، منطقه آسیای مرکزی، منطقه اورآسیا و قفقاز و همچنین منطقه جنوب آسیا و شبه قاره و همچنین مناطق خلیج فارس، بین النهرین، شامات، آسیای صغیر و دریای خزر، از موقعیتی خاصی در معادلات منطقه ای و جهانی برخوردار است. تدوین راهبردهای کلان در سیاست خارجی و راهبردهای خاص منطقه ای بر اساس موقعیت خاص ژئوپلوتیکی ایران صورت می گیرد. 

راهبردهای سیاست خارجی ایران در مناطق پیرامونی در عین هم افزایی و اشتراک؛ تفاوت هایی نیز با یکدیگر دارند. در برخی از مناطق راهبردها نسبتأ ثابت و در برخی مناطق دیگر راهبردها دچار تغییر می شوند. 

سیاست خارجی ایران در منطقه قفقاز از سیالیت کمتری نسبت به مناطق دیگر برخوردار است. نقش عوامل ساختاری و جبریت های ژئوپلوتیک در این منطقه موجب شده است تا آزادی عمل کارگزاران برای تغییرات گسترده راهبردی در این منطقه محدودتر باشد. با این وجود، علائم تغییر در برخی از روندها و ظهور روندهای نوپدید سیاسی، امنیتی، اقتصادی و زیست محیطی در منطقه قفقاز؛ ضرورت تغییرات تدریجی راهبردهای سیاست خارجی ایران در این منطقه را اجتناب ناپذیر کرده است. همجواری و پیوستگی منافع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، جغرافیایی و امنیتی ایران با منطقه قفقاز ضرورت دیدبانی و رصد تحولات و تغییرات سیاسی، امنیتی، اقتصادی و زیست محیطی در این منطقه را بیش از گذشته برجسته کرده است. 

اولین گام در این عرصه، محیط شناسی است. تشریح، تبیین و تحلیل علائم تغییر، برآورد قوت و ضعف روندهای آینده ساز، شناسایی روندهای نوپدید و ارزیابی رویدادهای راهبردی از شاخصه های اصلی محیط شناسی هستند. در اینجا نیز با هدف محیط شناسی راهبردی منطقه قفقاز به عنوان زیربنای شناخت بهتر این منطقه؛ علائم تغییر در روندها و ظهور روندهای نوپدید به شرح زیر ارائه می شود: 

ابعاد امنیتی و سیاسی

- ارتقاء جایگاه ژئوپلیتیک خزر و قفقاز؛ 

- تشدید رقابت قدرت های بزرگ در قفقاز؛

- تشدید رقابت قدرت های منطقه ای در قفقاز؛

- نزدیک شدن ترکیه به ائتلاف اعراب و اسرائیل و تاثیر آن بر رقابت های ژئوپلوتیکی قفقاز؛

- وضعیت موزائیکی هویت های قومی و مذهبی در قفقاز؛

- پان ترکیسم در قفقاز جنوبی و ترکیه؛

- حضور اسرائیل در قفقاز جنوبی؛

ابعاد اقتصادی و زیست محیطی

- افول تدریجی اثرگذاری ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک ایران در منطقه قفقاز جنوبی؛

- تبدیل قفقاز  و خزر به  یکی از کانون های ژئواکونومیک؛

- تنگنای جغرافیای توسعه در قفقاز؛

- مخاطرات زیست محیطی و هیدروپلیتیک در منطقه قفقاز جنوبی از قبیل رود ارس و...

- رژیم حقوقی دریای خزر

- مسئله آلودگی دریای خزر