بحران و اوکراین، نقطه عطف منازعات ایران و اسرائیل

نویسنده: حامد حسینی، پژوهشگر امور خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: در مارس 2022، اسرائیل پس از وقفه‌ای کوتاه‌مدت به دلیل عملیات نظامی روسیه در اوکراین، حملات نظامی خود را در سوریه علیه اهداف ایرانی از سر گرفت. در اسرائیل سؤالاتی در مورد اینکه آیا تفاهم روسیه و اسرائیل در سوریه پس از بدتر شدن روابط بین غرب و روسیه ادامه خواهد یافت پرسیده می‌شود که البته، اسرائیل موضعی بی‌طرفانه، حداقل به صورت سطحی، در قبال بحران اوکراین اتخاذ کرده است. 

در همین حال، پاسخ ایران به حملات اسرائیل دیری نپایید. در 13 مارس، ایران مسئولیت بمباران مرکز منتسب به اسرائیل در شهر اربیل عراق را با استفاده از موشک‌های بالستیک بر عهده گرفت. این تحلیل گزینه‌های بالقوه کوتاه‌مدت و میان‌مدت ایران را برای پاسخ به حملات اسرائیل با توجه به جنگ روسیه و اوکراین و مذاکرات وین بر سر برنامه هسته‌ای‌اش روشن می‌کند. همچنین به کنترل‌های سیاسی حاکم بر رفتار بازیگران اصلی در سوریه، یعنی روسیه، ایران و اسرائیل می‌پردازد.

حملات بی‌امان

اسرائیل در سال‌های اخیر صدها حمله هوایی در سوریه انجام داده است. با این حال، پویایی حاکم بر روابط و هماهنگی روسیه و اسرائیل در سوریه تغییر چندانی نکرده است. تفاهم ولادیمیر پوتین و نفتالی بنت در سوچی در اکتبر 2021، پس از یک دوره تنش روابط به دلیل تغییر دولت در اسرائیل، هماهنگی روسیه و اسرائیل در مورد عملیات نظامی در سوریه را تجدید کرد و افزایش قابل توجهی در حملات نظامی اسرائیل به خاک سوریه به دنبال این هماهنگی ملاحظه شد. اگرچه این حملات در مناطق ساحلی و مرکزی و اطراف شهر دمشق متمرکز بودند، اما حملات هوایی اسرائیل بیشتر مناطق سوریه را هدف قرار داد. فرکانس، وسعت و شعاع جغرافیایی حملات اسرائیل نیز افزایش یافت و اهداف جدید را در بر گرفت. این حملات پیامی از اسرائیل داد که می‌تواند سایت‌های مورد هدف را از قبل رصد کند و از پوشش روسی برای این حملات استفاده کند.

روسیه از حملات بی‌وقفه اسرائیل برای مدیریت و محدود کردن نفوذ ایران در سوریه استفاده کرده است. مسکو از نگه‌داشتن شبه‌نظامیان مورد حمایت ایران در تیررس حملات اسرائیل سود می‌برد و نفوذ خود را بر روی زمین و نهادهای امنیتی و نظامی سوریه گسترش داده است. پس از سال‌ها، مسکو توانست کنترل خود را بر بندر لاذقیه در پی حملات اسرائیل در اواخر دسامبر گسترش دهد. هدف قرار دادن این بندر همچنین روابط روسیه و ایران را متشنج کرد. ایران بر این باور است که مسکو چشم خود را بر حملات مداوم اسرائیل می‌بندد که در واقع درست است، چرا که حملات به بندر لاذقیه در دید روس‌ها از طریق پایگاه حمیمیم نزدیک بود. روسیه اقدامات متعددی را برای اطمینان بخشیدن به نیروهای مورد حمایت ایران و حکومت اسد در میدان و همچنین از طریق رسانه‌ها انجام داده است. با این حال، بمباران بی‌امان هوایی اسرائیل ثابت کرده که توافق پوتین و بنت همچنان معتبر است و در خدمت منافع روسیه در سوریه عمل کرده است.

از سوی دیگر، کارزار نظامی روسیه در اوکراین نظم بین‌المللی را بی‌ثبات کرده و توازن‌های موجود را برهم زده که منجر به عدم اطمینان در سایر مناطق درگیری از جمله سوریه شده است. از آنجایی که کشورهای غربی تحریم‌های گسترده‌ای را علیه روسیه وضع کرده‌اند، اسرائیل موضع محتاطانه‌ای در انتقاد از حمله روسیه اتخاذ کرده است، زیرا شبکه گسترده‌ای از منافع بین دو طرف وجود دارد. در محافل نظامی اسرائیل تردید وجود داشت که آیا روسیه به اسرائیل این آزادی را برای هدف قرار دادن ایران در داخل خاک سوریه ادامه می‌دهد یا خیر. با این حال، سفر نفتالی بنت، نخست‌وزیر اسرائیل به مسکو در 5 مارس، که گفته می‌شود به قصد میانجیگری اسرائیل بین روسیه و اوکراین بود، گواه این امر بود که روابط پوتین و بنت هنوز قوی است و تفاهم روسیه و اسرائیل در سوریه هنوز معتبر است.

دو روز پس از سفر بنت به مسکو، در 7 مارس، یک حمله هوایی اسرائیل در نزدیکی دمشق، منجر به کشته شدن دو نظامی منتسب به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی شد. ایران این بار زیاد صبر نکرد. در 13 مارس، با استفاده از 12 موشک بالستیک که از داخل ایران پرتاب شد، مرکز منتسب به اسرائیل را در شهر اربیل در شمال عراق بمباران کرد. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مسئولیت حملات موشکی به اربیل را برعهده گرفت و وعده داد که به هرگونه حمله آینده اسرائیل علیه نیروهای ایرانی پاسخی قاطع داده شود. ایران به ندرت به حملات اسرائیل یا آمریکا به این شکل پاسخ می‌دهد، مگر در موارد استثنایی که شخصیت‌های کلیدی ایرانی هدف قرار می‌گیرند؛ مانند زمانی که ایران در واکنش به هدف قرار دادن سردار قاسم سلیمانی در ژانویه 2020 پایگاه آمریکایی عین الاسد در عراق را با موشک‌های بالستیک نشانه گرفت. علاوه بر این، در اکتبر 2021، گروه های مسلح مورد حمایت ایران در انتقام بمباران قبلی اسرائیل به سایت‌های ایرانی، با پنج پهپاد به پایگاه آمریکایی در التنف در جنوب سوریه حمله کردند.

با این حال، حمله موشکی ایران به اربیل عراق، یک نمونه بود. علاوه بر هدف و نوع حمله، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از بیان صریح این موضوع که مسئولیت پرتاب موشک از داخل خاک ایران را بر عهده داشته است، ابایی نداشت. با توجه به ادامه حملات اسرائیل به اهداف ایرانی در سوریه، دیگر پاسخ ایران به آنها را نمی‌توان رد کرد. با این حال، ایران باید با عوارض مربوط به انتخاب مکان و زمان مناسب برای تلافی قبل از اقدام به هرگونه حمله مقابله کند.

گزینه‌های پاسخ ایران

درحالی‌که در پاسخ به حملات نظامی اسرائیل، گزینه‌های ایران مشمول ملاحظات بسیاری از جمله شرایط بین‌المللی است؛ آنها شامل روابط ایران با دیگر بازیگران در سوریه و روابط آن با غرب در پرتو مذاکرات جاری بر سر برنامه هسته‌ای بحث‌برانگیز این کشور هستند. این علاوه بر روابط روسیه و آمریکا در سوریه و پیامدهای جنگ در اوکراین است. از طرفی هرگونه واکنش ایران باید روابط تهران با مسکو را نیز در نظر بگیرد. 

همچنین، قبل از پاسخ دادن، ایران به دلیل اولویت‌اش با کشوری که از قبل تحت فشار تحریم‌ها قرار گرفته است، مذاکرات هسته‌ای با قدرت‌های غربی را مورد توجه قرار می‌دهد. بر اساس گزارش‌ها، مذاکرات درباره برنامه هسته‌ای ایران در مراحل پایانی خود قرار دارد و طرف‌ها در یک‌قدمی توافق جامعی هستند که به لغو تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران منجر شود. بنابراین، به نفع ایران نیست که هرگونه پاسخ نظامی قابل توجه و محاسبه نشده به حملات اسرائیل را به گونه‌ای انجام دهد که مذاکرات را به تاخیر اندازد یا اعتماد سایر طرف‌ها را تضعیف کند. حملات موشکی ایران در واقع کنسولگری آمریکا در اربیل را نیز هدف قرار داده بود. با این حال، بیانیه وزارت امور خارجه آمریکا مبنی بر اینکه هیچ نشانه‌ای وجود ندارد که ثابت کند حمله علیه ایالات متحده بوده است، به این فرضیه اعتبار می‌دهد که ایالات متحده مایل نیست حملات ایران را به مذاکرات هسته‌ای مرتبط کند.

بحران اوکراین نقطه عطف مهمی در روابط روسیه با غرب بوده است. حداقل در حال حاضر مشخص نیست که تنش آمریکا و روسیه به سایر مناطق درگیری از جمله سوریه سرایت خواهد کرد یا خیر. نیروهای آمریکایی در شرق سوریه به عنوان حمایت از نیروهای مدافع خلق کرد و مبارزه با داعش مستقر شده‌اند. آمریکا و روسیه با برگزاری چندین نشست نظامی و دیپلماتیک به هماهنگی عملیات خود در سوریه برای جلوگیری از برخورد مستقیم بین نظامیان دو کشور ادامه دادند. بنابراین، هرگونه پاسخ ایران به حملات اسرائیل به روند روابط روسیه و آمریکا در سوریه مرتبط خواهد بود. بر این اساس ایران بدون هماهنگی با روسیه به پایگاه‌های آمریکا حمله نخواهد کرد.

روابط ایران و روسیه عامل دیگری است که تهران قبل از پاسخ به حملات اسرائیل در نظر خواهد گرفت. اخیراً روابط روسیه و ایران به دلیل درخواست مسکو مبنی بر ارائه ضمانت‌هایی مبنی بر اینکه همکاری روسیه با ایران تحت توافق هسته‌ای، مشمول تأثیر تحریم‌های آمریکا علیه روسیه در پی جنگ اوکراین قرار نگیرد، موقتاً به سردی گرایید. این علاوه بر اشارات ایران مبنی بر جبران کمبود در بازار انرژی ناشی از تحریم‌های آمریکا بر صادرات نفت و گاز روسیه است. در جریان سفر حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران به مسکو در ۱۵ مارس، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه تایید کرد که روسیه تضمین‌های کتبی دریافت کرده است که تحریم‌های آمریکا مانع همکاری با ایران در چارچوب توافق هسته‌ای نخواهد شد.

روابط ایران و روسیه پس از بمباران بندر لاذقیه توسط اسرائیل در دسامبر به دلیل بی‌توجهی روسیه به حملات مکرر اسرائیل تیره شد. بر این اساس، روابط روسیه و ایران یک عامل تعیین‌کننده اساسی است اگر ایران بخواهد به حملات اسرائیل از نظر مکانی پاسخ دهد. نیروهای ایران و روسیه در مناطق زیادی در سوریه مشترک هستند و اغلب برای افزایش نفوذ یکدیگر با یکدیگر رقابت می‌کنند. در عین حال به نظر می‌رسد که ایران اقدامات تحریک‌آمیزی در سوریه انجام نخواهد داد که بخواهد روسیه را به طور جدی نگران کند. پس ایران به کجا ضربه خواهد زد؟ در رابطه با پاسخ احتمالی نظامی ایران به حملات اسرائیل در سوریه، می‌توان سه گزینه را در نظر گرفت: اول، ایران ممکن است به منافع اسرائیل یا سایت‌های خارج از سوریه حمله کند؛ دوم منافع آمریکا در سوریه را هدف قرار دهد؛ یا سوم مستقیماً به اسرائیل حمله کند. پاسخ به حملات هوایی اسرائیل در خارج از سوریه گزینه کم‌هزینه‌تری برای تهران است و عراق در دسترس‌ترین مکان برای هرگونه واکنش نظامی ایران است. گزینه عراق علاوه بر اینکه در دسترس است، شامل نفوذ سیاسی و نظامی گسترده نیروهای مورد حمایت تهران نیز می‌شود. همچنین، پاسخ ایران در عراق، تهران را از پیچیدگی‌های موضوع سوریه و سازش‌های سیاسی روسیه با آمریکا و اسرائیل در امان نگه خواهد داشت.

حملات اخیر ایران به اربیل عراق نمونه بارز این دستور کار بوده است که این گزینه هزینه کمتری دارد و اهداف سیاسی مورد نظر ایران را در جبهه داخلی و خارجی تامین می‌کند. به طور مشابه، ایران می‌تواند از لبنان برای انتقام‌گیری از طریق حزب‌الله برای هدف قرار دادن اسرائیل استفاده کند. با این حال، این گزینه برای حزب‌الله، که در حال مبارزه با چالش‌های خود در کشوری است که در یک بحران عمیق اقتصادی فرو رفته، بسیار پرهزینه است. در نتیجه، در صورت پاسخ نظامی اسرائیل در خاک لبنان، لبنان ممکن است دچار مشکلات جدی و جدیدی شود. 

اگر تهران تصمیم بگیرد به حملات اسرائیل در داخل سوریه پاسخ دهد، عمدتاً نیروهای آمریکایی مستقر در بخش شرقی آن را هدف قرار خواهد داد. با این حال، توسل به چنین گزینه‌ای به روند روابط آمریکا و روسیه در سوریه بستگی دارد. هنوز مشخص نیست که آیا روسیه و ایالات متحده از اصل تعیین موضوعات مورد مناقشه پیروی خواهند کرد یا اینکه تشدید تنش نظامی در اوکراین به جای دیگری سرایت خواهد کرد. هرگونه پاسخ نظامی ایران علیه آمریکا یا اسرائیل در داخل سوریه خطرناک خواهد بود مگر اینکه از موهبت روسیه برخوردار باشد. همچنین هرگونه پاسخ نظامی ایران بدون پوشش عملیاتی روسیه می‌تواند باعث تنزل جایگاه مسکو شود و به وجهه این کشور به عنوان بازیگر دست بالا در تحولات سوریه آسیب برساند. از سوی دیگر، بعید است تهران حمله نظامی مستقیمی را در داخل خاک اسرائیل انجام دهد، مگر اینکه جنگ مستقیمی بین دو طرف در گیرد. اگر ایران دست به چنین اقدامی بزند بهای قابل توجهی در عرصه سیاسی، نظامی و اقتصادی خواهد پرداخت. چنین اقدامی به اسرائیل بهانه‌ای برای حمله نظامی به ایران و تأسیسات هسته‌ای آن می‌دهد، به‌ویژه که اسرائیل مخالف سرسخت توافق هسته‌ای در وین است. چنین اقدامی همچنین ممکن است توافق هسته‌ای را خراب کند و احتمالاً جرقه یک رویارویی نظامی با ایالات متحده را ایجاد کند.

جمع‌بندی

اسرائیل صدها حمله نظامی در سوریه تحت پوشش سیاسی و نظامی روسیه انجام داده است. تفاهم روسیه و اسرائیل همچنان در خدمت منافع روسیه در کاهش نفوذ ایران در سوریه است. این حملات نشان می‌دهد که اسرائیل همچنان به نشان دادن قدرت خود برای تصرف، ردیابی و تغذیه اهداف در داخل خاک سوریه ادامه می‌دهد. درحالی‌که حملات اسرائیل علیه ایران و حزب‌الله در سوریه احتمالا در کوتاه‌مدت و میان‌مدت ادامه خواهد داشت، اما به موازات ادامه این روند، پیچیدگی‌های عملیات نظامی همه بازیگران در سوریه نیز ادامه خواهد داشت.

سیاست ایران در برابر حملات اسرائیل این است که فقط به حملات بزرگ مانند حملاتی که مقامات بلندپایه یا کاملا مرتبط با ایران را هدف قرار می‌دهد، پاسخ دهد و به طور مشخص تهران می‌خواهد پیام‌های سیاسی و نظامی ارسال کند که ایران یک قدرت منطقه‌ای است که باید کاملا آن را محاسبه کرد و می‌تواند از منافع خود به شکل موثری دفاع کند. در عین حال، ایران با توجه به اینکه مناطق درگیری زیادی وجود دارد که از طریق آ‌ها می‌تواند از اسرائیل انتقام بگیرد، چه عراق، چه سوریه و چه لبنان، نگاهی جامع به خاورمیانه دارد. با این حال، تهران ویژگی‌های داخلی و بین‌المللی هر کشور و عوارض هرگونه واکنش به حملات اسرائیل را به احتمال زیاد در نظر می‌گیرد. ایران همچنین می‌تواند منافع آمریکا در عراق و سوریه را برای دستیابی به اهداف چندگانه به طور هم‌زمان هدف قرار دهد. جنگ در اوکراین یک نقطه عطف مهم برای ایران است. غرب اکنون به دلیل نیاز به نفت و گاز و تمرکز ایالات متحده بر خنثی کردن تهدید هسته‌ای ایران، حتی اگر به طور موقت، مایل به امضای توافق هسته‌ای با ایران است. بنابراین، منافع ملی ایران مستلزم ایجاد شرایط مساعد برای انعقاد توافق هسته‌ای است. بدون شک این اولویت خود را بر سیاست‌های ایران تحمیل خواهد کرد و ممکن است اولویت پاسخ به حملات اسرائیل را تا زمان تکمیل توافق به تعویق اندازد یا تغییر دهد.