چرا بدبینی نسبت به سال پیش رو زیاد است

نویسنده: ماتیو باروس (Mathew Burrows) و رابرت ای. مانینگ (Robert A. Manning) 

دیپلماسی ایرانی: «کمبود واکسیناسیون کووید-19 در کشورهای در حال توسعه باعث ایجاد سویه‌های جدیدی از این ویروس می شود که به طور بالقوه مسری‌تر و کشنده‌تر هستند»؛ اگرچه اکثریت کوچکی از جمعیت جهان در حال حاضر دستکم یک دوز از واکسن کووید-19 را دریافت کرده‌اند، شرایط در برخی از مناطق بسیار متفاوت است. برای مثال، تنها 12 درصد از جمعیت قاره آفریقا تا ماه دسامبر دوز نخست را دریافت کرده‌‌اند. 

هر چه تعداد جمعیت واکسینه نشده‌ جهان بیشتر باشد، احتمال جهش‌های ویروسی که سویه‌های مسری‌تر، شدیدتر یا گریز از واکسن را ایجاد می‌کنند، بیشتر می‌شود. حتی اگر پوشش واکسیناسیون به میزان زیادی افزایش یابد، بسیاری از کارشناسان معتقدند که باید برای زندگی با یک تهدید بومی ناشی از COVID-19 آماده باشیم. احتمال این ریسک «بالا» پیش‌بینی شده است.

«روسیه به اوکراین حمله می‌کند»؛ استقرار گسترده نظامی روسیه در نزدیکی مرز خود با اوکراین، نگرانی‌ها از حمله روسیه به اوکراین را افزایش داده است. اگر پوتین تصمیم به این کار بگیرد، طیف گسترده‌ای از گزینه‌ها را برای تضعیف اوکراین و در نتیجه حفظ این کشور در حوزه نفوذ روسیه و به عنوان یک حائل قابل اعتماد در برابر ناتو دارد. افزایش حمایت سیاسی و نظامی آمریکا و ناتو از اوکراین یا تقابل نزدیک در دریای سیاه بین نیروهای روسیه و ناتو ممکن است پوتین را وسوسه کند که غرب را به چالش بکشد.

برخی از ناظران استدلال می کنند که هراس روسیه از اقدامات تلافی‌جویانه – مانند لغو تاسیس خط لوله گاز نورد استریم 2 از روسیه به آلمان، تحریم‌های آمریکا علیه بانک‌های روسیه یا بازار ثانویه برای اوراق بدهی روسیه، و افزایش استقرار ناتو در کشورهای همسایه – می تواند در برابر این اقدام بازدارندگی ایجاد کند. اما چه‌بسا پوتین باور داشته باشد که انتقام از اقدام آمریکا در زمینه‌ گسترش ناتو در فضای شوروی سابق، هزینه‌های احتمالی تهاجم به اوکراین را جبران خواهد کرد. احتمال این ریسک بیشتر از «متوسط» و نزدیک به «بالا» پیش‌بینی شده است.

«با به اوج رسیدن خیزش چین، اقتصاد آن به هم می ریزد و باعث ایجاد اختلالات جهانی می‌‌شود»؛ سرکوبگری و سختگیری‌های شدید شی جین پینگ نخست در بخش فناوری و اکنون در بخش املاک که حدود 29 درصد از اقتصاد چین را تشکیل می دهد، شکنندگی سیستم اقتصادی این کشور را نشان می‌دهد. کمبود انرژی، کاهش جمعیت، کاهش رشد و بهره‌وری، و بدهی در چین منعکس کننده‌ یک الگوی اقتصادی منسوخ شده است. 

مشکلات اقتصادی چین می‌تواند ثبات جهانی را نیز از بین ببرد؛ چین پیشران حدود 30 درصد از رشد جهانی در دهه گذشته بوده است. در نتیجه ضعیف شدن چین می‌تواند رشد اقتصادی را در سراسر جهان کاهش دهد و در عین حال بازارهای مالی و زنجیره‌های تامین را مختل کند. از دست دادن ثروت و شغل می‌تواند باعث ناآرامی و آشفتگی درون‌حزبی نیز در چین بشود. احتمال این ریسک «بالا» پیش‌بینی شده است.

«افغانستان فرومی‌پاشد و آمریکا نمی‌تواند از پیامدهای آن بگریزد»؛ افغانستان با بحران انسانی بی‌سابقه‌ای دست و پنجه نرم می‌کند و احتمال فروپاشی این کشور در سال 2022 نمایان است. بر اساس گزارش برنامه جهانی غذای سازمان ملل متحد (WFP)، 23 میلیون افغان با بحران گرسنگی روبه رو هستند. برای بانک جهانی و سایر آژانس‌های توسعه، کمک مستقیم به افغان‌ها به دلیل سیستم پرداخت آشفته کشور و ممنوعیت‌ کمک به طالبان، دشوار است. سازمان ملل متحد هشدار می دهد که سیستم بانکی افغانستان ممکن است در حال فروپاشی باشد و تلاش برای کمک‌های بشردوستانه را مختل کند.

پس از خروج ایالات متحده، اقتصاد افغانستان به دلیل قطع کمک‌های‌ 8.5 میلیارد دلاری در سال (40 درصد تولید ناخالص داخلی) و مسدود شدن حدود 9 میلیارد دلار از دارایی‌های خارجی توسط صندوق بین المللی پول، در بن بست است. طالبان با گروه‌های جهادی رقیب مانند دولت اسلامی مبارزه می‌کند و خطر افزایش فعالیت‌های تروریستی در سراسر جهان از جمله حملات احتمالی علیه منافع آمریکا، روسیه و چین را افزایش می‌دهد. بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، در حال حاضر دستکم 2.6 میلیون پناهنده افغان – بیشتر در ایران و پاکستان – و 3.5 میلیون آواره داخلی دیگر وجود دارد و بدتر شدن شرایط کشور می تواند پناهندگان بیشتری را به اروپا سوق دهد. احتمال این ریسک «بالا» پیش‌بینی شده است.

«کشورهای در حال توسعه از مشکلات اقتصادی شدیدتر و بی‌ثباتی سیاسی رنج می‌برند»؛ پس از 5 میلیون جانباخته از همه‌گیری کووید 19، طبقه‌ متوسط جهانی دومین قربانی بزرگ این بحران است. مرکز پژوهش‌های پیو تخمین می‌زند که رکود ناشی از همه‌گیری 131 میلیون نفر دیگر را به فقر مبتلا کرد. حتی آن دسته از افراد که در جهان در حال توسعه موفق شده‌اند خود را تا سطح طبقه‌ متوسط بالا بشکند هم به دلیل پیامدهای سیاسی و اقتصادی ناشی از کووید باید با ناامنی اقتصادی فزاینده دست و پنچه نرم کنند.

افزایش تورم در آمریکا و اروپا خطر افزایش بی‌ثباتی اقتصادهای کشورهای در حال توسعه را به همراه دارد. اگر فدرال رزرو و بانک مرکزی اروپا نرخ بهره را برای مقابله با تورم افزایش دهند، سرمایه با سرعت‌ از کشورهای فقیرتر خارج و به کشورهای ثروتمندتر وارد می‌شود تا بازدهی بالاتر با ریسک کمتر به دست آید در این صورت، سیاست‌گذاران یا باید به کاهش ارزش پول ملی رضایت دهند که تورم را تقویت می‌کند، یا نرخ بهره را افزایش دهند که تاثیر منفی بر رشد و ثبات بدهی خواهد داشت. بدون کمک مالی جامعه بین‌الملل به کشورهای فقیرتر، بی ثباتی سیاسی شتاب بیشتری می‌گیرد و چندین دولت را سرنگون می‌کند. احتمال این ریسک «بالا» پیش‌بینی شده است.

«قیمت هر بشکه نفت به 100 دلار می‌رسد»؛ دلایل احتمالی افزایش قیمت نفت به 100 دلار در هر بشکه عبارتند از افزایش تقاضا در سال 2021 پس از افت ناشی از همه‌گیری کرونا، افزایش محدود تولید از سوی اوپک و اثرات چندین سال کاهش سرمایه‌گذاری در بخش نفت و گاز. یافته‌های پژوهشی اخیر بیانگر خطرات تازه در حوزه انرژی است، خطراتی که در تغییرات ساختاری بلندمدت در صنعت انرژی – از تورم، رکود و بدهی‌های پیش‌فرض گرفته تا نگرانی‌های مربوط به امنیت انرژی – ریشه دارد، چرا که در هنگامه‌ گذار بلندمدت جهانی به انرژی پاک، اوپک و شرکت‌های نفتی دولتی روسیه بر سرمایه‌گذاری و تولید و بنابراین بر ژئوپلیتیک نفت سلطه دارند. احتمال این ریسک «بیشتر از متوسط و نزدیک به بالا» پیش‌بینی شده است.

«جهان در رسیدن به اهدافش در مقابله با تغییرات اقلیمی شکست می‌خورد»؛ انتشار جهانی کربن از زمان امضای پروتکل کیوتو در سال 1997 تا 60 درصد افزایش یافته است و توافقنامه‌ بیست و ششمین کنفرانس سازمان ملل متحد درباره تغییرات اقلیمی که در سال 2021 در گلاسکو برگزار شد، نگرانی‌ها پیرامون افزایش پرسرعت تغییرات اقلیمی را کاهش نمی‌دهد و احتمال تحقق هدف کاهش میانگین افزایش دما به کمتر از 2 درجه سانتیگراد بالاتر از سطوح قبل از صنعتی شدن وجود ندارد. به‌رغم تاکید رهبران جهانی بر کاهش جنگل‌زدایی و انتشار متان، ایجاد قوانین جهانی برای تجارت کربن و تقویت همکاری آمریکا و چین در زمینه‌ تغییرات آب و هوایی، تعهدات در این زمینه‌ها کاملا مبهم است.

همچنین احتمال اجرای نقشه راه آژانس بین المللی انرژی برای به صفر رساندن انتشار گازهای گلخانه‌ای تا سال 2050 هم وجود ندارد. تحقق این هدف مستلزم پایان دادن به پروژه‌های جدید نفت و گاز تا پایان سال 2022 و سه برابر شدن سرمایه گذاری در انرژی خورشیدی و بادی به 4 تریلیون دلار و چهار برابر شدن سرمایه گذاری در شبکه‌های هوشمند تا پایان دهه‌ جاری است. چنین پیشرفتی از نظر فنی امکان‌پذیر است، اما از نظر سیاسی کاملا ناممکن به‌نظر می‌رسد. احتمال این ریسک «بالا» پیش‌بینی شده است.

«جهانی دوبخشی پدیدار می‌شود اما این رخداد تکرار جنگ سرد با شوروی نیست»؛ واشنگتن مشتاق اجرای دوباره‌ جنگ سرد – با همان پایان پیروزی غرب – شده است. اما برخی بر تفاوت‌های بین اتحاد جماهیر شوروی از نظر اقتصادی ضعیف و چین حاضر در همه جا تمرکز می‌کنند – اقتصادی برتر و مبتکر بزرگ فناوری پیشرفته، همراه با جایگاه این کشور به عنوان قدرت تجاری شماره یک و صادرکننده سرمایه در جهان – باید باعث شود که آمریکا درباره‌ امتیازهای جهان دوبخشی بازنگری کند. اقتصاد چین چنان همبستگی‌ای با اقتصاد آمریکا و غرب دارد که همگان در چنین جهانی آسیب خواهند دید. 

از سوی دیگر رهبران چین دیوانه‌وار تلاش می‌کنند تا زنجیره‌های عرضه‌ چین را آمریکایی‌زدایی کنند. بزرگترین آسیب پذیری چین فقدان صنعت تراشه با فناوری بالاست. اما از آنجایی که کاهش عرضه به تولیدات آمریکایی آسیب می‌رساند، دولت بایدن برای ضربه زدن به پکن از این نقطه مردد بوده است. نتیجه این اقدامات شکل‌گیری جهانی دوبخشی است که در آن همه ما فقیرتر و بیشتر مستعد درگیری هستیم. کسب‌وکارهای آمریکایی فرصت‌های جدید را در چین و شاید در سایر نقاط آسیا از دست خواهند داد. جنگ تجاری آمریکا با چین پایان خوشی نخواهد داشت. احتمال این ریسک «متوسط» پیش‌بینی شده است.

«ناامنی غذایی تشدید می‌شود که عواملی چون همه‌گیری کووید -19، تغییرات اقلیمی و درگیری‌ها از اصلی‌ترین دلایل آن است»، ترکیبی از همه‌گیری، آب و هوای نامساعد و درگیری‌های خشونت‌آمیز باعث افزایش ناامنی غذایی می‌شود. بر اساس گزارش برنامه جهانی غذا، اکنون پانزده میلیون نفر دیگر نسبت به قبل از شروع همه‌گیری در سال 2019 در معرض خطر گرسنگی هستند. این سازمان در نوامبر 2021 هشدار داد که چهل و پنج میلیون نفر در چهل و سه کشور در آستانه قحطی هستند و افزایش قیمت غذا و حمل و نقل، بودجه خانواده‌ها و سازمان‌های کمک رسانی را تحت فشار قرار داده است. احتمال این ریسک «بالا» پیش‌بینی شده است.

«کشورهای بیشتری از وضعیت شکننده‌ کنونی‌شان به سوی ناکامی پیش می‌روند»؛ یمن، سومالی و سوریه در سال 2021 نیز در راس فهرست شاخص کشورهای شکننده‌ صندوق صلح (Fund for Peace Fragile States Index) قرار داشتند و هشدار برای آنها «بسیار بالا» اعلام شد. به‌ندرت تغییری در این فهرست ایجاد می‌شود و بسیاری بر این باورند که این کشورها به همراه سودان جنوبی، کنگو، جمهوری آفریقای مرکزی، چاد، سودان و افغانستان یا در حال حاضر دچار فروپاشی شده‌اند و یا تا پایان سال 2022 با فروپاشی دولت روبه رو خواهند شد.

نکته نگران‌ کننده این است که احتمال فروپاشی برای کشورهای بزرگی مانند نیجریه و اتیوپی نیز وجود دارد و فروپاشی این کشورها باعث تشنج‌های بزرگ منطقه ‌ای خواهد شد. چنین رخدادی در این مناطق مستعد سرایت به سراسر منطقه است. بحران غذایی ناشی از گسترش خشکسالی و کمبود آب، عدم سرمایه‌گذاری گسترده در سیستم‌های غذایی توانمند، درگیری‌های مسلحانه و همه‌گیری کووید-19 از عوامل اصلی این رخداد هستند. احتمال این ریسک «بیشتر از متوسط و نزدیک به بالا» پیش‌بینی شده است.

«تلاش‌های غرب برای احیای توافق هسته‌ای ایران شکست می‌خورد»؛ دولت ایران درخواست‌های فزاینده‌ای را از آمریکا مبنی بر کاهش تحریم‌ها و اعطای تضمین‌ها مطالبه کرده و این در حالی است که تلاش‌های ایران برای افزایش غنی‌سازی هسته‌ای ادامه دارد. حملات سایبری اسرائیل به تاسیسات هسته‌ ای ایران – و واکنش تهران به این اقدامات – گسترش می‌یابد. فشار کنگره بر جو بایدن برای اعمال تحریم‌های سخت‌تر علیه ایران و اقدام علیه فعالیت ‌های تحریم‌شکن ایران مانند فروش نفت به چین در حال افزایش است.

احتمال اقدام نظامی آمریکا یا اسرائیل علیه برنامه هسته‌ای ایران را نمی توان رد کرد. در همین حال، ایران توانایی انجام حملات پهپادی و موشکی علیه تأسیسات نفتی خلیج فارس و پایگاه‌های نظامی ایالات متحده و استفاده از حزب‌الله یا سایر نیروهای نیابتی برای درگیر شدن در یک جنگ سایه با اسرائیل را دارد. اگر تنش‌ها گسترش یابد، همواره این احتمال وجود دارد که سنجش‌های نادرست یا درگیری‌ای سهوی به رویارویی نظامی بزرگ با ایران بیانجامد. احتمال این ریسک «بالاتر از متوسط و نزدیک به بالا» پیش‌بینی شده است.

«دموکراسی آمریکا بیشتر افول می‌کند»؛ در سال 2022، دموکراسی آمریکا با افول چشمگیری روبه رو خواهد شد. در گزارش خانه آزادی در سال 2021، که یک افول دموکراتیک جهانی را نشان می‌دهد، کاهش 11 واحدی امتیاز آزادی آمریکا در دهه گذشته ثبت شده و این کشور در میان چند ده  کشوری قرار دارد که شدیدترین کاهش را در این دوره داشته‌اند. با توجه به فرایندهای سیاسی در داخل آمریکا به نظر می رسد که قطبی شدن و تنش‌های فرقه‌ای در این کشور افزایش یابد. احتمال این ریسک «بالا» پیش‌بینی شده است.

اما در برابر این ریسک‌ها، فرصت‌هایی هم پیش‌بینی شده است که عبارتند از: انجام اصلاحات مورد نیاز توسط سازمان جهانی تجارت با احتمال متوسط؛ ساخت واکسنی جهانی توسط پژوهشگران برای مقابله با تمام سویه‌های کروناویروس با احتمال متوسط؛ همکاری قدرت‌های جهانی در زمینه استانداردها و مقررات جدید مربوط به هوش مصنوعی با احتمال پایین؛ آمریکا و اتحادیه اروپا رویکردی فراآتلانتیک برای مقررات دیجیتال ایجاد می‌کنند با احتمال متوسط؛ ایالات متحده برای پیشگیری از ایجاد بحرانی دیگر در اوکراین کمک می‌کند با احتمال پایین تا متوسط؛ چین و آمریکا به تنش‌زدایی و آشتی می‌رسند با احتمال متوسط؛ ایالات متحده توافقنامه‌ای را در زمینه تجارت دیجیتال آسیا و اقیانوسیه راه‌اندازی می‌کند با احتمال بیشتر از متوسط و نزدیک به بالا؛ جهان برای حل بحران تغییرات اقلیمی از راهکارهای آسان و دردسترس استفاده می‌کند با احتمال متوسط؛ آمریکا، چین و روسیه همکاری در فضا را آغاز می‌کنند با احتمال کمتر از متوسط و نزدیک به پایین؛ ایالات متحده نقش رهبری را در آمریکای لاتین به عهده می‌گیرد با احتمال کمتر از متوسط و نزدیک به پایین؛ کنگره به توافق اصلاحات مهاجرتی دست می‌یابد با احتمال پایین؛ آمریکا از استقلال و خودمختاری راهبردی اتحادیه اروپا حمایت می‌کند با احتمال کمتر از متوسط و نزدیک به پایین.

منبع: شورای آتلانتیک / تحریریه دیپلماسی ایرانی/11