ببر کاغذی یا خرس روسی؟

محسن شریف خدائی، دکترای روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی: در حاشیه هشتادمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل، رئیس‌جمهور ایالات متحده، دونالد ترامپ، در دیداری با ولودیمیر زلنسکی، روسیه را «ببر کاغذی» خواند و گفت: «روسیه پس از سه سال جنگ، هیچ کاری نکرده. اوکراین می‌تواند به مرزهای سابق خود بازگردد.» این اظهارات با واکنش فوری و شدید دیمیتری مدودف، معاون شورای امنیت روسیه، مواجه شد که در شبکه ایکس نوشت: «روسیه ببر کاغذی نیست، روسیه خرس است.»

این تقابل لفظی، فراتر از یک جدال رسانه‌ای، بازتابی از تحولات ژرف در موازنه قدرت جهانی، چالش‌های اعتبار سیاسی اروپا، و آینده امنیت منطقه‌ای است. تحولات اخیر در جنگ اوکراین، بحران انرژی، و افزایش تنش‌های امنیتی میان روسیه و ناتو، مجموعه‌ای از آزمون‌های راهبردی را پیش‌روی اروپا قرار داده‌اند. آزمون‌هایی که تحلیل آن‌ها برای فهم چشم‌انداز نظم ژئوپلیتیکی آینده منطقه اهمیت بنیادین دارد.

جنگ در اوکراین: فرسایش روسیه، مقاومت اوکراین

جنگ اوکراین در سومین سال خود وارد مرحله‌ای حساس شده است. ارتش اوکراین در هفته‌های اخیر موفق شده مناطقی در دونباس از جمله پوکروفسک و دوبروپیلیا را بازپس گیرد. با وجود تلفات سنگین، مقاومت اوکراین ادامه دارد و برنامه ضدحمله جدیدی در دست اجراست. روسیه همچنان حدود ۱۹٪ از خاک اوکراین را در اختیار دارد، اما پیشروی‌هایش در سال جاری کمتر از ۲٬۰۰۰ کیلومتر مربع بوده است. نشانه‌ای از کاهش توان تهاجمی و فرسایش نظامی.

از منظر روسیه، یکی از دلایل اصلی آغاز جنگ، تلاش غرب برای گسترش ناتو به شرق و دعوت ضمنی از اوکراین برای پیوستن به این پیمان نظامی بوده است. کرملین این روند را تهدیدی مستقیم علیه امنیت ملی خود تلقی کرده و آن را دلیلی برای آغاز عملیات نظامی در سال ۲۰۲۲ قرار داده است. این ادعا، هرچند از سوی غرب رد شده، اما در گفتمان رسمی روسیه همچنان به‌عنوان توجیه راهبردی جنگ مطرح می‌شود و در تحلیل‌های امنیتی منطقه‌ای نقش مهمی ایفا می‌کند. در مقابل، کمک‌های نظامی غرب، به‌ویژه از سوی بریتانیا، لهستان، جمهوری چک و کشورهای بالتیک، نقش مهمی در حفظ خطوط دفاعی اوکراین ایفا کرده‌اند. با این حال، تأخیر در ارسال تسلیحات سنگین و اختلافات سیاسی در برخی کشورهای اروپایی، روند ضدحمله‌ها را کند کرده است.

بحران انرژی: تناقض اروپا در حمایت و وابستگی

ترامپ در سخنرانی خود در مجمع عمومی، کشورهای اروپایی، هند و چین را به «تأمین مالی جنگ روسیه» از طریق خرید نفت و گاز متهم کرد. او گفت: «اروپا دارد با روسیه می‌جنگد، ولی هم‌زمان از آن نفت می‌خرد. این شرم‌آور است.»

بر اساس گزارش مرکز پژوهشی انرژی و هوای پاک (CREA)، کشورهای اروپایی در سال ۲۰۲۴ حدود ۲۳ میلیارد دلار برای خرید سوخت‌های فسیلی از روسیه هزینه کردند، در حالی که کمک‌های مالی آن‌ها به اوکراین حدود ۱۹.۶ میلیارد دلار بود. این تناقض، محور اصلی انتقاد ترامپ بود و از دید تحلیلگران، شکافی در مشروعیت سیاسی و اخلاقی اروپا ایجاد کرده است.

تعبیر «ببر کاغذی» از سوی ترامپ، نه‌تنها قدرت نظامی روسیه را زیر سؤال برد، بلکه به اروپا هشدار داد که وابستگی انرژی به مسکو می‌تواند اعتبار راهبردی آن را تضعیف کند. ادامه خرید نفت و گاز از روسیه، در حالی که جنگ در اوکراین جریان دارد، موجب تعمیق شکاف امنیتی در ناتو شده و این امکان را برای کرملین فراهم می‌آورد تا با پشتوانه مالی به جنگ ادامه دهد.

ورود پهباد و جنگندهای روسیه به حریم ناتو: آزمون انسجام دفاعی

در هفته‌های اخیر، روسیه با ارسال پهپادها و جنگنده‌ها به حریم هوایی کشورهای عضو ناتو، سطح تنش را به‌طور بی‌سابقه‌ای افزایش داده است. پهپادهای روسی در آسمان لهستان، استونی، رومانی، دانمارک و نروژ شناسایی شده‌اند. در یکی از موارد، حدود ۲۰ پهپاد روسی وارد حریم هوایی لهستان شدند که برخی از آن‌ها توسط جنگنده‌های ناتو سرنگون گردیدند. در استونی، سه جنگنده میگ - 31 روسی به مدت ۱۲ دقیقه وارد حریم هوایی آنکشور شدند که با واکنش فوری جنگنده‌های ایتالیایی مواجه گردیدند. دانمارک و نروژ نیز به‌طور موقت فرودگاه‌های خود را تعطیل کردند و نخست‌وزیر دانمارک این حادثه را «جدی‌ترین حمله به زیرساخت‌های حیاتی کشور» خواند.

ناتو در واکنش به این اقدامات، بیانیه‌ای رسمی صادر کرد و اعلام داشت: «تعهد ما به ماده ۵ پیمان ناتو آهنین است. روسیه باید بداند که ما از تمام ابزارهای نظامی و غیرنظامی برای دفاع از خود استفاده خواهیم کرد.» لهستان تهدید کرده که در صورت تکرار، پهپادها و جنگنده‌های روسی را «بدون هشدار» سرنگون خواهد کرد. استونی نیز ماده ۴ پیمان ناتو را فعال کرده و خواستار مشاوره اضطراری با اعضا شده است. این اقدامات روسیه، از دید تحلیلگران، بخشی از جنگ ترکیبی برای آزمودن آستانه تحمل ناتو و ایجاد شکاف در انسجام دفاعی اروپا تلقی می‌شود.

نقش ایالات متحده: تغییر گفتمان یا بازتعریف سیاست امنیتی؟

ایالات متحده، به‌عنوان بازیگر کلیدی در بحران اوکراین، از آغاز جنگ تاکنون بیش از ۶۶ میلیارد دلار کمک نظامی به کی‌یف ارائه کرده است. با آغاز ریاست‌جمهوری ترامپ در ژانویه ۲۰۲۵، گفتمان سیاسی واشنگتن درباره جنگ اوکراین دستخوش نوساناتی شد. در ماه‌های نخست، ترامپ خواستار مصالحه و توقف کمک‌های نظامی بود، اما پس از حملات سنگین روسیه به شهرهای اوکراین، ترامپ موضع خود را تغییر داد و اعلام کرد که «اوکراین می‌تواند تمام سرزمین‌های اشغالی را بازپس گیرد.»

در حال حاضر، وزارت دفاع آمریکا و ناتو در حال بررسی طرحی برای فروش تسلیحات پیشرفته از جمله سامانه‌های پدافند هوایی پاتریوت به اوکراین از طریق سازوکارهای مشترک ناتو هستند. این رویکرد، به‌جای ارسال مستقیم از ذخایر ارتش آمریکا، بر فروش تسلیحات به متحدان اروپایی و انتقال آن‌ها به اوکراین تمرکز دارد. مدلی که هم فشار بر ذخایر داخلی آمریکا را کاهش می‌دهد و هم انسجام ناتو را تقویت می‌کند.

نقش چین: موازنه‌گر خاموش یا شریک استراتژیک؟

چین، به‌رغم اعلام بی‌طرفی در جنگ اوکراین، در عمل به یکی از مهم‌ترین خریداران نفت و گاز روسیه تبدیل شده است. این خریدها، که با تخفیف‌های قابل توجه همراه بوده‌اند، به مسکو امکان داده‌اند تا بخشی از فشار تحریم‌های غرب را خنثی کند و منابع مالی لازم برای ادامه جنگ را تأمین نماید. از سوی دیگر، چین با برگزاری نشست‌های دیپلماتیک با کشورهای اروپایی و ارائه طرح‌های صلح مبهم، تلاش کرده نقش خود را به‌عنوان میانجی حفظ کند. با این حال، تحلیلگران معتقدند که «چین در عمل بیشتر به‌عنوان شریک اقتصادی روسیه عمل کرده تا میانجی بی‌طرف» و این رفتار می‌تواند در بلندمدت اعتبار جهانی پکن را تحت تأثیر قرار دهد.

در یک جمع بندی، تقابل نمادین «ببر کاغذی» و «خرس روسی» به‌خوبی نشان می‌دهد که روسیه در تلاش است تا تصویری از قدرت و پایداری ارائه دهد، در حالی که منتقدان آن - از جمله ترامپ - این قدرت را ناچیز و فرسوده می‌دانند. اروپا تاکنون در کنار اوکراین ایستاده و کمک‌های مالی، نظامی و دیپلماتیک قابل توجهی ارائه کرده است. اما اکنون در برابر یک دوگانگی راهبردی قرار دارد: آیا باید همچنان به حمایت نظامی و تسلیحاتی از اوکراین ادامه دهد، یا برای حفظ منافع اقتصادی و دسترسی به انرژی ارزان، به خرید نفت و گاز از روسیه ادامه دهد؟

پاسخ به این پرسش، نه‌تنها سرنوشت جنگ اوکراین، بلکه آینده امنیت، انسجام سیاسی و اعتبار اخلاقی اروپا را رقم خواهد زد. اگر اروپا بخواهد در برابر خرس روسی ایستادگی کند، باید بهای آن را در قالب استقلال انرژی، افزایش هزینه‌های دفاعی و اتحاد سیاسی بپردازد. در غیر این صورت، خطر تبدیل شدن به «ببر کاغذی» واقعی، نه برای روسیه بلکه برای خود اروپا، بسیار جدی خواهد بود.