عراق و جنگ ۱۲ روزه اسرائیل علیه ایران

نویسنده: دکتر مایکل نایتس، پژوهشگر ارشد در امور نظامی و امنیتی عراق، ایران و کشورهای خلیج فارس 

دیپلماسی ایرانی: واشینگتن اکنون باید از ملاحظه کاری شبه‌نظامیان عراقی همسو با ایران و از فضای ایجاد شده پس از جنگ، برای حرکت در مسیر کاهش نفوذ ایران در بخش‌های حکومتی و انرژی عراق به‌ خوبی بهره‌برداری کند. هم‌زمان، مسئولان امریکایی باید سیاستی روشن برای تأمین امنیت حریم هوایی عراق تدوین کنند به شکلی که منافع ایالات متحده، از جمله حفظ آزادی عمل امریکا در صورت وقوع بحران‌ در آینده را تضمین کند.

درگیری نظامی اخیر بین ایران از یک سو و اسرائیل و ایالات متحده امریکا از سوی دیگر، به ‌طور رسمی عراق را شامل نشد و بغداد نیز تأکید داشت که طرفی در این نزاع نیست، اما حریم هوایی عراق به‌ شکلی گسترده به ‌عنوان مسیر عملیات نظامی از سوی هر دو طرف درگیری مورد استفاده قرار گرفت. مشابه این وضعیت، در دو دور حملات گسترده متقابل میان ایران و اسرائیل در سال ۲۰۲۴ نیز پیش آمده بود.

این صحنه‌های درگیری بدون شک از چشم گروه‌های شبه‌نظامی همسو با ایران در عراق پنهان نماند. با این حال، این گروه‌ها تا حد زیادی در حاشیه این درگیری دوازده‌ روزه باقی ماندند، آن هم در شرایطی که رفتار قدرت‌های خارجی نشان‌دهنده تمایل آشکار آنان برای دور نگه‌داشتن عراق از پیامدهای این جنگ بود.

واشینگتن اکنون باید از ملاحظه کاری شبه‌نظامیان عراقی و از فضای ایجاد شده پس از جنگ، برای حرکت در مسیر کاهش نفوذ ایران در بخش‌های حکومتی و انرژی عراق به‌ خوبی بهره‌برداری کند. هم‌زمان، مسئولان امریکایی باید سیاستی روشن برای تأمین امنیت حریم هوایی عراق تدوین کنند به شکلی که منافع ایالات متحده، از جمله آزادی عمل امریکا در صورت وقوع بحران‌ در آینده را تضمین کند.

عقب‌نشینی شبه‌نظامیان

عملکرد گروه‌های شبه‌نظامی عراقی در جنگ 12 روزه اخیر، بسیار متفاوت از واکنش آنها پس از عملیات ضداسرائیلی هفتم اکتبر 2023 حماس بود. در آن زمان گروه‌های وابسته به محور مقاومت به رهبری ایران تهدید کردند که در صورت ورود امریکا به جنگ، آنها نیز وارد خواهند شد، اما به این موضع خود پایبند نماندند و دست به حملات پهپادی علیه اهداف امریکایی و اسرائیلی زدند.

این زنجیره حملات، در نهایت با پاسخ‌ شدید امریکا از طریق هدف قرار دادن فرماندهان شبه‌نظامیان عراقی پایان یافت و از حملات بیشتر به مواضع مرتبط با امریکا در مارس 2024 مانع شد. اسرائیل نیز در ماه نوامبر به شبه‌نظامیان عراقی هشدار داد که نتیجه آن، توقف حملات این گروه‌ها به اسرائیل بود.

اما در جنگ اخیر، این گروه‌ها بسیار محتاطانه‌تر رفتار کردند به طوری که تهدیدهایشان در حد تهدیدهای لفظی باقی ماند و به اقدام عملی منجر نشد. در ۱۵ ژوئن، «کتائب حزب‌الله» و جنبش «النجباء» بار دیگر هشدار دادند که اگر امریکا وارد جنگ با ایران شود، آنان نیز وارد جنگ خواهند شد.

این هشدار سه روز پس از آغاز جنگ صادر شد، که نشان می‌دهد این گروه‌ها یا منتظر فرمان از تهران بودند و به آنان اجازه حمله داده نشد، یا به آنها آزادی عمل داده شد و خودشان تصمیم به عقب‌نشینی گرفتند. هیچ نشانه‌ای از تلاش محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق یا اعضای کابینه‌اش برای مهار این گروه‌ها دیده نشد زیرا آنها اصولاً از نفوذ کافی برای چنین کاری برخوردار نیستند.

در نهایت، ظاهرا هیچ‌یک از این گروه‌ها از خاک عراق حمله‌ای مستقیم به اسرائیل انجام نداد هرچند ممکن است در حملات پراکنده پهپادی از جنوب سوریه به اسرائیل همکاری کرده باشند. حتی پس از حمله امریکا به ایران، اطلاعات موجود نشان می‌دهد تنها یک حمله نمادین با دو پهپاد به فرودگاه اربیل انجام شد.

رفتار محتاطانه شبه‌نظامیان عراقی نشانه‌های دیگری هم داشت از جمله این که معترضان بسیج شده‌ توسط رسانه‌های نزدیک به شبه‌نظامیان، به سفارت امریکا در عراق نزدیک نشدند.

همچنین جلسه ۱۷ ژوئن پارلمان عراق برای محکوم کردن حملات اسرائیل به حد نصاب نرسید و درخواست‌های همیشگی شبه‌نظامیان برای اخراج نیروهای امریکایی از عراق گوش شنوایی نداشت. حتی برخی حساب‌های مرتبط با شبه‌نظامیان عراقی در شبکه‌های اجتماعی، از واکنش ضعیف رهبران خود انتقاد کردند.

استفاده و سوءاستفاده از حریم هوایی عراق

از زمان خروج بخش عمده نیروهای امریکایی از عراق در سال ۲۰۱۱، حریم هوایی عراق همواره برای همه طرف‌ها مسئله‌ساز بوده است. امریکا و اسرائیل مدت‌هاست با استفادۀ ایران از آسمان عراق به ‌عنوان «پل هوایی» به سوریه و لبنان مخالفت می‌کنند، در حالی ‌که شبه‌نظامیان عراقی از آزادی عمل امریکا و اسرائیل برای هدف قرار دادن آنها از آسمان، گلایه دارند.

از نظر تئوریک، عراق می‌تواند با ترکیب رادارهای نظارتی امریکایی و فرانسوی که در اختیار دارد و سامانه‌های راداری متنوع غیرنظامی‌اش، تصویری از ترافیک نظامی خارجی در آسمان خود به دست آورد.

همچنین عراق تعداد بسیار محدودی سامانه دفاع هوایی میانبرد پانتسیر روسی و جنگنده‌های اف-۱۶ امریکایی مجهز به موشک‌های ضدهوایی در اختیار دارد. این تسلیحات، به طور بالقوه می‌توانند تهدیدی برای هواپیماهای غیرپنهانکار اسرائیلی، موشک‌های کروز ایرانی و پهپادهایی باشند که از آسمان عراق عبور می‌کنند.

اما در عمل، از هیچ‌یک از این قابلیت‌ها در جنگ 12 روزه ماه ژوئیه استفاده نشد. هیچ موشکی از عراق به سوی هواپیما‌ها یا موشک‌ها و پهپادهای عبوری شلیک نشد، با اینکه آسمان کشور مملو از این ابزارهای نظامی بود.

جنگنده‌های اسرائیلی هنگام حمله از غرب به شرق و بازگشت از شرق به غرب، از آسمان عراق عبور می‌کردند و حتی مخازن یدکی سوخت خود را در این کشور رها می‌کردند و احتمالاً در همین فضا سوخت‌گیری هوایی نیز انجام می‌دادند.

همچنین طی درگیری‌های اخیر، بیش از ۱۰۰۰ پهپاد و موشک کروز و بالستیک شلیک ‌شده توسط ایران از آسمان عراق عبور کردند، و موشک‌های بالستیک نیز مخازن سوخت خود را بر فراز عراق رها کردند. طبق برخی گزارش‌ها، بمب‌افکن‌های امریکایی نیز برای حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران در 22 ژوئن از آسمان عراق عبور کردند.

در روزهای پایانی جنگ، حداقل دو دستگاه رادار نظارتی عراق بر اثر حملات پهپادی ناشناس در پایگاه التاجی و پایگاه هوایی امام علی (ع) نابود شدند و دو رادار دیگر نیز در پایگاه هوایی بلد و پایگاه هوایی الأسد هدف حملات ناموفق قرار گرفتند.

احتمال دارد این حملات از سوی اسرائیل برای پنهان نگه داشتن عملیات خارج کردن پرسنل از ایران با استفاده از هواپیما در پایان عملیات انجام شده باشد. اگر این گونه باشد، مشخص می‌شود که اسرائیل نگران مداخله پدافند هوایی عراق یا ارائه اطلاعات پروازی از سوی عراق به ایران بوده است.

پیامدهای جنگ برای سیاست امریکا

از میان پیامدهای زیاد و مهم جنگ 12 روزه برای سیاست امریکا در عراق می‌توان به سه نکته عمده اشاره کرد. نخست آن که شبه‌نظامیان همسو با ایران همچنان بسیار محتاط هستند تا امریکا یا اسرائیل را برای دست زدن به حملات در داخل عراق تحریک نکنند. تهران نیز ظاهرا این عملکرد شبه‌نظامیان را خردمندانه می‌داند. اسرائیل هم تا حد زیادی به قواعد پابیند ماند به استثناء حمله احتمالی به رادارهای عراق که در پایان جنگ انجام شد.

در مورد ترور «حیدر الموسوی» فرمانده برجسته شبه‌نظامیان عراقی در سوریه نیز اسرائیل منتظر ماند تا او خاک عراق را ترک کند و وارد ایران شود، سپس او را هدف قرار داد.

اگر در آینده ایران یا شبه‌نظامیانش بخواهند این آرامش را به چالش بکشند، امریکا باید به آنان یادآوری کند که هر گونه حمله از خاک عراق با استفاده از پهپاد یا موشک، حملات امریکا به فرماندهان ارشد شبه‌نظامیان را به دنبال خواهد داشت. حتی اگر واشینگتن نیز از این خط قرمز غفلت کند، اسرائیل بدون تردید خودش دست به کار خواهد شد که امریکا را در عراق به دردسر خواهد انداخت.

نکته دوم این است که پرداختن به موضوع حریم هوایی عراق، نیازمند تعاملی محتاطانه‌تر از جمله درباره موضع سیاسی امریکا در این خصوص است. در اواخر جنگ، رحیم صفوی، فرمانده ارشد سپاه پاسداران انقلاب ایران و گروه شبه نظامی النجباء از دولت عراق به علت ناتوانی در دفاع از آسمان این کشور انتقاد کردند.

حتی پیش از جنگ اخیر نیز بغداد به دنبال دستیابی به رادارها و تجهیزات رهگیری هوایی قدرتمندتر، از منابع غیرامریکایی بود و اکنون تلاش در این زمینه ضروری‌تر به نظر می‌رسد. گفته می‌شود عراق به دنبال دستیابی به سامانه پدافند موشکی میانبرد «شینگونگ-2» ساخت کره جنوبی است که در بردارنده برخی اجزاء رادارهای مورد استفاده در سامانه پدافندی اس-400 روسی است.

در اینجا لازم است امریکا موضع سیاسی روشنی در خصوص حریم هوایی عراق اتخاذ کند بدون آن که ضرورتا آن را اعلام کند. در زمینه تامین تسلیحات نیز امریکا باید از ابزارهایی استفاده کند تا تضمین شود سامانه پدافند هوایی عراق پس از تکمیل شدن، تهدیدی برای منافع امریکا یا آزادی عمل این کشور نخواهد بود.

نکته سوم این است که هیچ گروه سیاسی سرشناس عراقی در زمان جنگ 12 روزه با ایران، به تاسیسات متعلق به امریکا در عراق حمله نکرد و خواستار اخراج امریکایی‌ها از عراق نشد که این نکته‌ای دلگرم کننده برای کسانی‌است که از تلاش‌های سیاسی امریکا در عراق حمایت می‌کنند.

این واقعیت همچنین نشان داد نفوذ ایران در عراق (موقتا) به علت ضربات سهمگینی که تهران دریافت کرد، تضعیف شده است. با توجه به این موضوع، لازم است کارمندان سفارت امریکا در بغداد که در زمان درگیری با ایران از عراق خارج شدند به سرعت به بغداد بازگردانده شوند چرا که شرایط کنونی، فرصتی بزرگ برای گسترش نفوذ امریکا در عراق و حمایت از کارمندان و شرکت‌های امریکایی در این کشور و کاهش پایدارتر نفوذ ایران در عراق است.

به عنوان مثال، در ۲۹ ژوئن «جاسم محمد عبود» رئیس دادگاه عالی فدرال عراق که تحت نفوذ ایران بود، از سوی شورای عالی قضات، بازنشسته اجباری شد. چنین اقدامی پیش از این جنگ، غیرممکن به‌ نظر می‌رسید و اگر نفوذ ایران در عراق متزلزل نشده بود، به احتمال زیاد این حرکت شکست می‌خورد.

امکان وقوع تحولات بیشتری از این دست، از جمله کاستن از نفوذ ایران در بخش انرژی عراق، وجود دارد. مقامات امریکایی این تحولات را نتیجه تصمیم سوم ژوئیه خود برای تحریم یک قاچاقچی بزرگ نفت عراق می‌دانند که هم‌زمان برای دولت عراق و سپاه پاسداران و مجموعه‌ای از سازمان‌هایی که امریکا آنها را تروریستی می‌داند، کار می‌کرد.

منبع: واشینگتن اینستیتیوت / تحریریه دیپلماسی ایرانی/۱۱