آسیب شناسی و آموزه هایی ازسیاست خارجی اوکراین

دیپلماسی ایرانی: مشاجره روسای جمهوری آمریکا و اوکراین در جریان دیدار آقای ولادیمیر زلنسکی از واشینگتن به موضوعی محوری در فضای سیاسی و بین المللی تبدیل شده است. از نکات مهم این دیدار، حالت تحکمی و تحقیرآمیز رئیس جمهوری آمریکا و معاون وی با طرف اوکراینی و تحت فشار قرار دادن او برای پذیرش خواسته های دیکته شده بود که با مقاومت نامبرده مواجه شد و دیدار آنها بدون انجام پروتکل های معمول پایان یافت. 

از آنجا که شرایط امروزی اوکراین یک شبه اتفاق نیافتاده و نتیجه سیر تحولاتی است که در بیش از سه دهه پس از فروپاشی شوروی رخ داده در این نوشته به رویکردی که این کشور اتخاذ کرده است با نگاه آسیب شناسانه نظری می اندازیم.

قبل از آغاز بحث باید اشاره کرد که اوکراین یکی از جمهوری‌های قدرتمند تشکیل دهنده اتحاد جماهیر شوروی بود که در همان دوران نیز بحث هائی با فدراسیون روسیه داشت و حتی از حق عضویت در سازمان ملل متحد همراه با جمهوری بلاروس برخوردار بود. این کشور زیرساخت های صنعتی و اقتصادی و صنایع مهمی داشت و با توجه به وسعت سرزمینی یکی از قطب های مواد غذائی و کشاورزی شوروی به‌شمار می آمد.

اوکراین همراه با روسیه و بلاروس از اعضای بنیانگذار توافق سال 1991 بودند که اعلام کردند اتحاد جماهیر شوروی دیگر وجود ندارد و جمهوری‌های دیگر شوروی در پایان آن سال به این توافق پیوستند و میخائیل گورباچف، رئیس جمهوری آن زمان مجبور به استعفا شد. 

از آنجا که اوکراین (همراه با بلاروس و قزاقستان) از دارندگان توانمندی هسته ای شوروی بود طی توافقی موسوم به «تفاهم نامه بوداپست» در سال 1994 با روسای جمهوری کشورهای آمریکا و روسیه موافقت خود را با الحاق به پیمان عدم اشاعه سلاح‌های هسته ای اعلام کرد و بدین ترتیب خلع سلاح آنها عملیاتی شد. اوکراین تا آن زمان سومین انبار بزرگ تسلیحات هسته ای جهان را در اختیار داشت. بر اساس این یادداشت کشورهای امضا کننده در قبال واگذاری زرادخانه های هسته ای خود موارد زیر را در قبال کشورهای خلع سلاح شده پذیرفتند:

۱- به استقلال و حاکمیت بلاروس، قزاقستان و اوکراین در مرزهای موجود احترام بگذارند.

۲- از تهدید یا استفاده از زور علیه کشورهای یاد شده اجتناب کنند.

۳- از اعمال فشار اقتصادی بر کشورهای مذکور خودداری شود.

۴- در صورتی که این کشورها قربانی یک اقدام تجاوزکارانه یا تهدید قرار گیرند شورای امنیت به آنها کمک کند.

۵- از استفاده از سلاح هسته ای علیه این کشورها خودداری شود.

۶- در صورت بروز وضعیت تهدید و مسائلی از این قبیل با یکدیگر مشورت کنند. 

اکنون با توضیح ارائه شده به ذکر موارد آسیب زائی می پردازیم که وضعیت اوکراین را در میان کشورهای برآمده از درون شوروی به این نقطه رساند و موجب وسوسه و سوء استفاده کشورها و قدرت‌ها شد:

* اوکراین در منطقه حساس و ژئوپلتیک بین روسیه و مجموعه غرب قرار دارد و هر دو طرف نسبت به جهت گیری سیاست خارجی آن نظر و ملاحظه دارند. این ویژگی ایجاب می کرد که رهبران آن کشور بتوانند در این مرز حساس حرکت کنند و از نقطه تعادل و امنیت ملی خارج نشوند. 

* کشور اوکراین از نظر بافت مردمی به دو گروه طرفداران روسیه و غرب تقسیم می شود. بخش شرقی آن روس نشین و بخش عمده ای از صنایع کشور در این بخش قرار دارد و بخش غربی و از جمله پایتخت به کشورهای غربی تمایل دارند و همگرائی و الحاق با آنها را خواستارند.

* جمهوری های استقلال یافته از شوروی هر یک مسیری را در پیش گرفتند. برخی به سمت روسیه رفتند و برخی تلاش کردند به سمت غرب بروند و با آنها هم پیوندی ایجاد کنند. اوکراین تنها عضوی بود که در فضای بین این دو باقی ماند. برخی اوقات دولت روس گرا در آن روی کار آمد و برخی دوره ها نیز دولت متمایل به غرب زمام امور را به دست گرفت. 

* در حالی که طبق توافق کلی روسیه با آمریکا قرار بود مرزهای امنیت ملی طرفین رعایت شود این مساله هیچ‌گاه محقق نشد. به‌صورت عمده آمریکا و ساختارهای غربی از جمله ناتو و اتحادیه اروپا گسترش به سمت شرق را در دستور کار قرار دادند و فکر آن را از سر بیرون نکردند. 

* برخلاف جمهوری های دیگر شوروی، اوکراین و همچنین گرجستان تا حد خطرناکی علاوه بر سیاست خارجی، حوزه سیاست داخلی خود را به روی کشورهای غربی گشودند و به آنها اجازه مداخله و نقش آفرینی دادند. نمونه بارز این مداخلات حضور میدانی عناصر غربی در کارزارهای سیاسی این کشور از جمله ایام انتخابات بود که مردم را علیه منافع ملی و همکاری با همسایه مهم این کشور یعنی روسیه تحریک می کردند بدون اینکه مواضع آنان پشتوانه عملی داشته باشد.   

* اوکراینی ها برخلاف دوراندیشی و مصلحت سنجی لازم حکمرانی خصوصا در سال‌های نخست استقلال، عناصر و ابزارهای مقاومتی را به میزان زیادی کنار گذاشتند. نمونه بارز این خطای راهبردی، واگذاری توانمندی هسته ای به روسیه با ضمانت غرب بود که امنیت و تمامیت ارضی آنان را در منطقه حساس اورآسیا خدشه دار کرد. نمونه دیگر کنار کشیدن از همکاری مشترک با ایران در زمینه ساخت هواپیمای مسافربری آنتونوف در ایران بود که با اندک فشار غربی ها از آن خارج شدند. در هر دو مورد یاد شده، اوکراینی ها بارها به اشتباهات خود و عدم گرفتن مابازاء از ناحیه غرب اعتراف کردند و نتایج حاصله را تحقیر آمیز دانستند اما دیگر زمان و امکان از دست رفته بود. 

* همان گونه که اشاره شد از نظر داخلی جامعه اوکراین کاملا دو قطبی و به دو اردوگاه روسیه و غرب تقسیم شد. این دو کاملا از هم جدا شدند و هیچ امکان تعامل و مفاهمه ای بین آنان برقرار نشد. در کنار آن فقدان یک نیروی وحدت آفرین و رهبری کاریزما و پخته از حلقه های مفقوده هدایت جامعه اوکراین بود که بتواند آنها را متوجه مخاطرات و دشوارهای مسیر پیش رو کند.

*روس ها و اوکراینی دو ملت و قوم هم ریشه با اشتراکات فراوان هستند و در صورت همکاری و تعامل با هم می توانستند مجموعه ملت اسلاو را تقویت و سربلند کنند. از نظر مذهبی ریشه و خاستگاه کلیسای ارتدوکس از کی‌یف قدیم پایتخت اوکراین است. به رغم این ریشه های عمیق، نظام حکمرانی در اوکراین علاوه بر اجازه دادن به غرب برای مداخله در امور داخلی خود، روسیه به‌عنوان همسایه مهم این کشور را تحریک و نگران کرد. این مساله ای مهم در نظام همسایگی و همجواری است که در تنظیم سیاست خارجی کشورها نقش محوری دارد و البته در این بین نمی توان آن را مجوزی برای خدشه بر تمامیت ارضی و نقض حاکمیت یک کشور مستقل دانست. 

*اوکراینی ها علاوه بر واگذاری بخش راهبردی هسته ای هیچ‌گاه نتوانستند ارتش مستقل ملی ایجاد و بر آن تکیه کنند و از تمامیت و امنیت ملی خود دفاع کنند. 

جمع‌بندی:

آنچه این روزها در موضوع بحران اوکراین و نحوه مواجهه هیات جدید آمریکا با این کشور شاهد هستیم یک نمونه عبرت آموز و تجربه بزرگ برای همه و خصوصا کشورهایی است که برای تامین امنیت و بقاء، چشم به خارج از مرزها و کشورهای دیگر دارند. اوکراین همانند روسیه و آمریکا متعلق به جهان مسیحیت است و هیچ گونه تعارض دینی و ایدئولوژیک با دو طرف اصلی منازعه ندارد و به نوعی حیات خلوت غرب حساب می شود اما رفتار آمریکا نشان داد در مناسبات بین المللی برای بقاء و صیانت از منافع و امنیت ملی باید هوشیاری و تکیه بر مولفه های ذاتی قدرت را در اولویت نخست  دستگاه محاسباتی قرار داد.