تغییر سیاسی در ایران بعید است

نویسنده: محمد آیت اللهی تبار، عضو مدرسه کندی دانشگاه هاروارد، استاد پیوسته امور بین المللی در دانشگاه A&M تکزاس و عضو موسسه سیاست عمومی دانشگاه رایس. وی همچنین نویسنده کتاب: "دولتمداری مذهبی: سیاست اسلام در ایران" است.

دیپلماسی ایرانی: مرگ ناگهانی ابراهیم رئیسی، لحظه حساسی برای جمهوری اسلامی است. ریاست جمهوری وی در دوران تازه ای برای ایران رخ داد که ویژگی اش افزایش نظامی گری در خارج و ناآرامی در داخل بود. از سال 1979، دستگاه سیاسی ایران با چنین چرخش سریعی روبه رو نشده بود. ایران در بیرون مرزها، جهان را با توانمندی های نظامی اش و اراده بکارگیری آنها، غافلگیر کرد. در داخل هم، کشور دستخوش عرفی گرایی اوج گیرنده ای بود که جامعه را با حاکمیت سرشاخ کرد. این چرخش ها، به این معنی بود که ایرانِ امروز، با زمانی که رئیسی سه سال قبل به قدرت رسید، تفاوت بسیاری دارد.

شاید به نظر رسد که بدون رئیسی، ایران پا به دورانی از آشفتگی های گران می گذارد. رئیسی در دوران ریاست جمهوری خود، رویکرد "خاورمیانه، نخستِ" آیت الله خامنه ای، رهبر انقلاب ایران در سیاست خارجی را پذیرفت، نفوذ منطقه ای ایران را گسترش داد و روابط با همسایه ها را بهبود بخشید. او این اطمینان را بوجود آورد که دیوان ریاست جمهوری ایران، با رهبری هماهنگ است. روابط با چین و روسیه را تعمیق داد و برنامه هسته ای کشور را گسترش داد. 

با این همه، بعید است که مرگ رئیسی، چندان آشفتگی ای در تهران بوجود آورد. در واقع بعید است که چندان دگرشی در کار باشد. فرادستان سیاسی ایران اطمینان حاصل خواهند کرد که ریاست جمهوری در دستان محافظه کاران وفادار به حاکمیت باقی خواهد ماند. 

در شرایطی که کشور در آستانه یک انتخابات شتاب آلود قرار دارد، آن هم با سیاستمداران جاه طلبی که سودای جانشینی رئیسی را دارند. اما تقریبا قطعی است که رئیس جمهوری آینده ایران، همانند سلف خود خواهد بود و سوگ سراسری برای مرگ رئیسی، تضمین خواهد کرد که نامزد پیروز، انتقال قدرت آرامی را تجربه کند.

بسیاری از دستاوردهای منسوب به رئیسی، ربطی به تصمیمات او نداشت. روابط تازه با چین و روسیه، برای مثال، محصول تنش های فزاینده میان واشنگتن و پکن و نیز یورش روسیه به اوکراین بود نه تحولاتی در تهران. همچنین برخی از دیگر سیاست های وی هم شکست خورد. تلاش او برای پیاده کردن یک سیاست اقتصادی خوداتکا با نگاه به داخل، زمینگیر شد. نرخ تورم در کشور هم بالای 40درصد ماند.

رئیسی همچنین با ناآرامی های داخلی روبه‌رو شد. حتی گزارش هایی که تحت نظارت دولت تهیه شده، تایید می کند که جامعه ایران به سرعت عرفی تر می شود. با این همه، رسانه های تحت کنترل دولت نشان می دهند که مردمانی از همه قشرهای جامعه نسبت به رئیسی ادای احترام می کنند. یک خانم سوگوار تهرانی، با پوششی نیمه محجبه، در مصاحبه ای با تلویزیون دولتی گفت که "شاید ظاهر من آنچه باید باشد، نیست اما هیچ کس مرا مجبور به شرکت در مراسم نکرد. من خودم با تمام وجود شرکت کردم."

انتخابات پیش رو، می تواند موجب شود که زخم های کهنه جناحی ایران سر باز کند چرا که نامزدهایی از اردوگاه های مختلف، ثبت نام خواهند کرد، تنها با این هدف که رد صلاحیت شوند. با این حال، چنین نتیجه ای نامحتمل است. به جای آن، فضای تراژیک کنونی به انتخاباتی می انجامد که احتمالا دست محافظه کاران را تقویت خواهد کرد و خطوط گسل را ترمیم کرده یا پوشش خواهد داد.

این سوگ ملی می تواند تاثیراتی فراتر از انتخابات پیش رو داشته باشد: می تواند برای سال های آینده، ریاست جمهوری را در قاب رئیسی بازتاب دهد. در نتیجه، جانشین وی هم باید محافظه کاری به سیاق رئیسی باشد، کسی که بتواند به سرعت قدرت را بدست گیرد و اطمینان حاصل کند که به قول رهبر انقلاب "اختلالی در کارهای کشور پیش نمی آید." در ادبیات رسمی کشور، از رئیسی به عنوان کسی که کشور را در مسیر درست خود قرار داد، یاد خواهد شد.

چه بسا که جامعه ایران در حال حاضر بیش از هر زمان از سیاست های کلان نظام استقبال کند. شاید فرادستان سیاسی ایران برای جلب حمایت عمومی از گذر پیام رسانی های مذهبی، به تکاپو افتند اما این فضاسازی همچنین می تواند با تقویت شعارهای ملی گرایانه هم جان بیشتری بگیرد که ایران را به عنوان قدرت بزرگی ترسیم می کند که تحت محاصره غرب است.

منبع: فارن افرز/تحریریه دیپلماسی ایرانی/۱۱