بیانیه تعامل متفقین میان آذربایجان و روسیه، پایانی بر تلاش های نافرجام  ناتو در قفقاز جنوبی

نویسنده: قربان مسعودی، کارشناس روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی: بررسی ابعاد مختلف «امضای بیانیه تعامل متفین میان جمهوری آذربایجان و فدراسیون روسیه مورخ 3/12/1400» و تحلیل موضوع به لحاظ ابعاد زمانی و مکانی دارای اهمیت فراوان است. این بیانیه در مقطع زمانی پس از جنگ 44 روزه قره باغ با چشم اندازی مبهم و در بحبوحه تنش فزاینده و در آستانه حمله نظامی به اوکراین امضاء شده است. به نظر می رسد امضای بیانیه مذکور در برهه فعلی امری بسیار مهم، قابل تامل و حساسیت برانگیز باشد و از سوی دیگر نشانگر دست بالای مسکو در مدیریت اوضاع در حوزه کشورهای پسا شوروی یا کشورهای مستقل مشترک المنافع، اصرار بر استمرار اعمال نفوذ بر کشورهای حوزه مذکور در چارچوب های حقوقی الزام آور  و از سوی دیگر پیش دستی در جلوگیری از زیاده خواهی های محتمل کشورهای برجای مانده از اتحاد جماهیر شوروی، به زعم مسکو، در گرایش به کشورهای غربی و گریز از مدار روسیه باشد. 

مفاد بیانیه مذکور نشان می دهد روسیه تمامی تدابیر لازم، فوری و ضروری را برای بسط و توسعه بیش از پیش نفوذ خود بر جمهوری آذربایجان، جلوگیری از تندروی های این کشور در چارچوب های سیاسی و اقتصادی خارج از قالب های تعیین شده از سوی روسیه و ممانعت این کشور از حرکت به سمت همکاری های نوین خارج از استراتژی ها و راهبردهای جامع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مسکو در نظر گرفته است. مفاد بیانیه تا آنجا دارای صراحت لهجه و کلام است، که برخی تحلیلگران سفر برنامه ریزی نشده الهام علی اف به مسکو جهت امضای بیانیه مذکور را نوعی احضار وی از سوی کرملین ارزیابی کرده اند (1). لذا برای بررسی موثر و از سوی دیگر اجمالی موضوعی بسیار مهم که به سختی در ظرف اختصار می گنجد می توان تحلیل و تفسیر آن را در چند محور کلیدی متمرکز کرد.

بررسی مفاد برجسته «بیانیه تعامل متفقین میان جمهوری آذربایجان و فدراسیون روسیه»: 

اهمیت بیانیه «تعامل متفقین میان جمهوری آذربایجان و فدراسیون روسیه» مورخ 22 فوریه سال 2022 زمانی ظهور و بروز می یابد که مفاد جوهری بندهای این بیانیه مورد مداقه و موشکافی قرار گیرد. در میان بندهای متعدد این بیانیه، فارغ از برخی موارد آن همچون بندهای 25، 26، 29، 30، 32، 33 و 38 که به موارد متعددی از جنبه های توسعه مناسبات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و پارلمانی می پردازد، تعداد متنابهی از سایر بندهای این بیانیه به تعهدات متقابل دو کشور نسبت به یکدیگر در خصوص برقراری روابط بر مبنای تعامل متحدین، تلاش دو کشور برای ارتقاء صلح، ثبات و امنیت منطقه ای و بین المللی، اتخاذ مواضع مشترک در خصوص امور بین المللی، تاکید بر مشورت فوری و ضرروی در خصوص موارد تهدید یکی از طرفین، اجتناب از مواردی که مشارکت استراتژیک و روابط متحدانه میان آنها را برهم زند، پایبندی به توافقات در خصوص بیانیه 9 نوامبر 2020 در خصوص قره باغ و سایر توافقات متعاقب آن، جلوگیری از فعالیت مخالفان یک دولت در کشور طرف دیگر و خودداری از هر گونه اقدام علیه یکدیگر از جمله اقداماتی که ممکن است بواسطه همکاری با کشور ثالث انجام شود، پرداخته است (2). 

سطح اهمیت، فوریت و ضرورت بیانیه مذکور در مقطع زمانی فعلی که صحنه بین المللی درگیر یکی از اسفبارترین و خطرناک ترین جنگ های معاصر است، خود را بیشتر نمایان می سازد. نکته بسیار مهم در این بیانیه بر خلاف بسیاری از بیانیه های بین دولتی که به کلی گویی پرداخته و صرفا تشریفاتی است، موارد متعددی از تعهداتی است که طرفین نسبت به یکدیگر متقبل می شوند. شایان ذکر است که آقای ولادیمیر پوتین و الهام علی اف در جای جای این سند بر تعهدات خود در خصوص خودداری از هر گونه اقداماتی که منافع و یا امنیت طرف دیگر را به خطر اندازد تصریح کرده اند. برای مثال طرفین در بند 17 این بیانیه متعهد شده اند از انجام هر اقدامی علیه یکدیگر از جمله اقدام علیه طرف دیگر از طریق کشور ثالث خودداری نمایند. به عبارت دیگر این بدان معناست که آذربایجان نمی تواند از هر کشور ثالث دیگر از جمله ترکیه، رژیم صهیونیستی، پاکستان و یا هر طرف دیگری، برای اقداماتی که ممکن است روسیه بر خلاف مصالح خود تشخیص دهد، استفاده کند (3). اگرچه بیانیه مذکور سندی مشتمل بر تعهدات دو طرفه است لیکن تفسیر و توضیح میزان تعهدات هر یک از طرفین نسبت به طرف دیگر با توجه به جایگاه هر یک از آنان در صحنه بین المللی کار چندان دشواری نیست! 

طرفین بیانیه مورخ 22 فوریه 2022، در بند هفتم سند مذکور بر شراکت استراتژیک و روابط متحدانه دو کشور تاکید کرده و متعهد می شوند از هر اقدامی که به این روابط لطمه وارد سازد خودداری نمایند. بنظر می رسد که این بند،  در مقابل بیانیه «شوشا» قرار گرفته که سال گذشته در سفر اردوغان به شوشا با تبلیغات فراوان میان ترکیه و جمهوری آذربایجان امضاء شد و ائتلاف استراتژیکی میان دو طرف ایجاد کرد (4). در حالی که برخی تحلیل گران امضای سند مذکور را در مخالفت با سیاست های قبلی جمهوری آذربایجان در نزدیکی با غرب و رژیم صهیونیستی و دوری از روسیه ارزیابی می کنند (5)، توجه به مفاد این سند نشانگر وجود تناقض جدی در متن بیانیه مذکور است. برای مثال مفاد بند 2 این بیانیه تصریح می کند: «طرفین سیاست خارجی مستقلی را دنبال می نمایند که هدف از آن تامین منافع آنها است». توجه به سایر مفاد بندهای این بیانیه و مقایسه آن با مفاد بند دو بیانگر وجود تناقض آشکار در میان تعهدات مذکور در برخی بندهای بیانیه با تعهدات مذکور در بند 2 بیانیه است. 

بند 16 بیانیه 22 فوریه بر امکان ارائه کمک نظامی متقابل دو کشور به یکدیگر بر اساس منشور ملل متحد و سایر معاهدات بین المللی تصریح می کند. به نظر می رسد که این بند مکملی بر سایر اسناد امضاء شده میان دو کشور از جمله معاهده مودت، دوستی و امنیت متقابل مورخ 3 ژوئیه (6) 1997، بیانیه دوستی و مشارکت راهبردی 3 ژوئیه سال 2008 و بیانیه مشترک پوتین و علی اف به تاریخ 1 سپتامبر سال 2008 باشد. به عبارت دیگر، بند 16 سند اخیر امضاء شده میان دو کشور، موجبات ایجاد محدودیت درخواست کمک نظامی از طرف ثالث برای جمهوری آذربایجان را فراهم می کند. اما یکی از مهمترین بندهای بیانیه مذکور، مفاد مندرج در بند 25 بیانیه مشترک است. بند مذکور تصریح می کند: «جمهوری آذربایجان و فدراسیون روسیه از انجام هر گونه فعالیت اقتصادی که به منافع طرف دیگر صدمه وارد کند، خودداری می کنند». به عبارت دیگر روسیه در سند اخیرالذکر آذربایجان را در مقابل تعهدات متعددی قرار داده که تعدی از آنها برای این کشور تبعات سنگینی خواهد داشت. مفاد تعهدات بند اخیرالذکر، آذربایجان را از انجام فعالیت های اقتصادی مستقل و بدون در نظر داشتن منافع روسیه برحذر می دارد. بدیهی است آذربایجان ملزم خواهد بود در فعالیت های مربوط به بخش انرژی خود اعم از گاز و نفت، با نظر داشت منافع روسیه اقدام کند. 

پیش دستی بر تهدیدات و اقدامات تحریک آمیز ناتو در حوزه کشورهای برجای مانده از اتحاد جماهیر شوروی: 

تردیدی نیست که حمله نظامی به اوکراین با احساس خطر مسکو در خصوص نفوذ ناتو به عنوان عامل مخرب در ساختارهای سیاسی، اقتصادی و نظامی آن کشور از طریق نفوذ اولیه و پیش دستانه غرب در جوهره سازمانی کشورهای  اقماری برجای مانده از شوروی سابق ارتباط مستقیم دارد. لذا انعقاد بیانیه متفقین با جمهوری آذربایجان را می توان به عنوان اقدامی زیرکانه و هوشمندانه از سوی مسکو برای تاثیر گذاری بیشتر بر آذربایجان و ارتقاء چارچوب های حقوقی الزام آور موجود از سوی فدراسیون روسیه برای احیای ترتیبات امنیتی مورد نظر روسیه در قفقاز جنوبی ارزیابی کرد. بدیهی است که در این راستا، حرکت بی محابای آذربایجان در قالب بیانیه های تنظیمی از سوی مسکو مهار خواهد شد و روسیه خواهد توانست با استفاده از تهدید و تمهید و در قالب های حقوقی الزام آور؛ جمهوری آذربایجان را وادار کند در مسیری حرکت کند که منافع بدون چون و چرای روسیه تامین شود. بسیار روشن و مبرهن است که مسکو از رفتارهای آذربایجان در تعامل با ترکیه و رفتارهایی که به نظر مسکو هنجار شکنانه محسوب می شود فراتر از انتظار عمل کرده است. لذا مفاد بیانیه تعامل متفقین میان روسیه و آذربایجان نمی تواند با مفاد بیانیه شوشا (شوشی) همخوانی داشته باشد و در یک راستا ارزیابی شود. «در بند هفتم سند تعامل متفقین، بر شراکت استراتژیک این دو کشور تاکید و درعین حال باکو متعهد شده از اجرای هرگونه شراکت استراتژیک جدید و یا قبلی با کشورها که مغایر منافع روسیه باشد، خودداری کند. به نظر می‌رسد این بند، در مقابل بیانیه «شوشا» قرار گرفته که سال گذشته در سفر اردوغان به شوشا با تبلیغات فراوان میان ترکیه و جمهوری آذربایجان امضا شد و ائتلاف استراتژیکی میان دو طرف ایجاد کرد.(7)»یک بیانیه دارای مفاد الزام آور با کشوریست که آذربایجان پیش از این پاره ای از آن بوده و دیگری بیانیه ای در همکاری با یک کشور عضو ناتو است و ناگفته پیداست که آذربایجان هیچ گاه نخواهد توانست در دو مسیر متفاوت حرکت نماید. در این ارتباط، انتظار می رود آذربایجان در مسیرهای پیش رو در ابعاد سیاسی و اقتصادی مسیری را انتخاب نماید که مخاطرات کمتری برای آن داشته باشد.   

اهداف عالی روسیه در ارتقاء تعاملات امنیتی – اقتصادی با جمهوری آذربایجان

با توجه به پیوندهای تاریخی و سنتی موجود میان فدراسیون روسیه و آذربایجان، جایگاه این کشور بعنوان یکی از کشورهای برجای مانده از اتحاد جماهیر شوروی سابق و موقعیت ویژه ژئوپلتیک و اقتصادی آن در قفقاز جنوبی، تنظیم روابطی خاص با این کشور از سوی مسکو دارای اهمیتی فراوان است. در این راستا جهت دهی به بازارهای اقتصادی و به خصوص انرژی آذربایجان و گرایشات سیاسی آن کشور با استفاده از ابزارهای حقوقی تامین منافع مشترک و متقابل، از اهمیتی زیادی برخوردار بوده و روسیه با تمامی ابزارهای در دسترس خود برای چینش تعاملی ویژه با این کشور تلاش می نماید. تردیدی نیست که موقعیت ویژه ژئوپلتیک و جغرافیایی خاص آذربایجان دست این کشور را برای انجام مانورهای متنوع سیاسی و اقتصادی بسته است و تکیه آذربایجان بر مسکو به دلایل متعددی خواسته و یا ناخواسته گریز ناپذیر است. بنابر این به نظر می رسد آذربایجان مجبور باشد در تحولات مربوط به بازار نفت و گاز، مواضع روسیه در خصوص غرب و اروپا را در نظر داشته باشد. همچنین این کشور بایستی در هماهنگی با منافع روسیه نسبت به اتخاذ مواضع اقتصادی و سیاسی کلان تصمیم گیری نماید. بدیهی است که مفاد مندرج در بند 25 بیانیه تعامل مشترک میان متفقین نیز تاییدی بر گمانه زنی حاضر در خصوص نحوه تنظیم همکاری های اقتصادی فیمابین آن دو کشور است. امضای بیانیه تعامل متفقین میان این کشور و فدراسیون روسیه در آستانه حمله روسیه به اوکراین با توجه به مواضع قبلی آذربایجان نسبت به تایید حق حاکمیت و تمامیت ارضی اوکراین (8)، موضوعی بسیار قابل تامل و نشانگر میزان استقلال رای آذربایجان در تصمیم سازی های منطقه ای و بین المللی است! به نظر می رسد امضای بیانیه مذکور با فدراسیون روسیه با مفاد بند دو و چهار بیانیه تعامل متفین در تناقض باشد (9).

شایان ذکر است مسائل مطروحه در گفت وگوی تلفنی میان ولادیمیر پوتین و نیکول پاشینیان در عصر روز شنبه مورخ 26 فوریه و مدتی اندکی پس از حمله این کشور به اوکراین که بخشی از آن به گفتگو در همکاری های امنیتی در ابعاد منطقه ای و بین المللی و در چارچوب سازمان پیمان امنیت جمعی اختصاص داشت، نشانگر نقش برجسته روسیه در رهبری کشورهای برجای مانده از اتحاد جماهیر شوروی سابق و دیدگاه مسکو به نحوه مشارکت این کشور با این کشورها از جمله جمهوری آذربایجان است. لذا انعقاد بیانیه تعامل متفقین میان روسیه و آذربایجان را نیز می توان در راستای مفاد گفتگوی تلفنی اخیر میان رهبر روسیه با نیکول پاشینیان و الهام علی اف ارزیابی کرد.  

ابزارهای روسیه برای کنترل آذربایجان در چارچوب های حقوقی فیمابین

علی رغم استقلال آذربایجان در روند تحولات مربوط به فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق، کماکان این کشور و بسیاری دیگر از کشورهای برجای مانده از اتحاد جماهیرشوروی، تامین امنیت منطقه ای و بین المللی خود را در گرو تکیه سیاسی و نظامی به مسکو می دانند. لذا فدراسیون روسیه با توجه به جایگاه ویژه خود به عنوان قدرت بین المللی، و تاثیر گذاری عمیق و سنتی سیاسی و نظامی خود بر کشورهای مذکور، دست بالایی در تامین امنیت و ثبات این کشورها دارد. علاوه بر این، با توجه به اینکه جمهوری آذربایجان کماکان گرفتار پیامدهای جنگ 44 روزه با ارمنستان است و با در نظر داشتن این موضوع که بسیاری از مسائل حاد میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان کماکان لاینحل مانده، تردیدی نیست که جمهوری آذربایجان برای ادامه مسیر خود در حل و فصل مشکلات بر جای مانده از جنگ سال 2020 خود با ارمنستان کماکان به حمایت های مسکو نیاز دارد. بدون شک نیازمندی این کشور به روسیه به لحاظ حمایت های نظامی و سیاسی مربوط به یک یا دو سال گذشته نبوده و تاریخی از تعهد و وابستگی این کشور به مسکو و اسلاف آنها در تاریخ به چشم می خورد. بنابر این آذربایجان در مسیری بسیار پر چالش قرار دارد که تعامل سازنده این کشور با روسیه از الزامات عبور بی خطر این کشور از پیچ های تاریخی پیش رو است. فراموش نکنیم که باکو نسبت به احتمال شناسایی استقلال منطقه خودخوانده قره باغ توسط روسیه در سال های آتی نگران است و بر اساس سند تعامل متفین تضمین هایی به روسیه می دهد تا مسکو فرمول حمایت از جدایی طلبی را درباره قره باغ و حتی مناطق لزگی نشین شمال جمهوری آذربایجان اجراء نکند (10).  

همچنین اظهارات الکساندر دوگین (11) کارشناس سیاسی روس مبنی بر چشم انداز آتی شراکت استراتژیک میان مسکو و آذربایجان و چشم انداز عضویت این کشور در سازمان پیمان امنیت جمعی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا خود نشانگر روند تحولات آتی در تعاملات میان کشورهای برجای مانده از فروپاشی شوروی سابق و مسکو است. وی با اشاره به سرعت تحولات مذکور در پس زمینه تشدید تنش ها میان غرب و روسیه، رویداد اخیر را بسیار مهم تلقی می کند. دوگین همچنین در بخش دیگری از اظهارات خود، عضویت آتی آذربایجان در سازمان پیمان امنیت جمعی را ضد کشور ثالثی تلقی نکرده است و ارمنستان را از مخالفت با عضویت جمهوری آذربایجان در سازمان پیمان امنیت جمعی برحذر می دارد.

---------

1- scfr.ir/fa/300/30102/140253/اهداف-و-پیامدهای-امضای
مقاله دکتر احمد کاظمی مندرج در سایت شورای راهبردی روابط خارجی

2- http://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Respublikasi_ile_Rusiya . . . 
  - https://president.az/en/articles/view/55498

 3- شایان ذکر است که موارد متعددی از اعتراضات ارمنستان نسبت به آذربایجان در خصوص بکار گیری نیروهای تروریستی در جنگ با این کشور در بحبوحه نزاع قره باغ در سال 2020 گزارش شده است.