اروپا مهندس معماری منطقه ای جدید خاورمیانه باشد

نویسندگان: دیانا اسفندیاری و علی واعظ

دیپلماسی ایرانی: به نظر می‌رسد که گفت وگو این روزها در خاورمیانه بسیار متداول شده است. گرچه فرایند مذاکرات اخیر در خاورمیانه، از جمله گفت وگوهای بین ایران و آمریکا در وین، دیدار مقامات امنیتی ایران و عربستان در بغداد و تلاش‌های تحت رهبری سازمان ملل برای تنش‌زدایی و پایان دادن به جنگ یمن، هنوز شکننده است اما این مذاکرات نمایانگر فرصتی مهم برای ایجاد گفت وگوی منطقه‌ای گسترده‌تر با هدف کاهش تنش‌ها از طریق گشایش کانال‌های جدید ارتباطی است.

گفت وگوها در منطقه باید بر پایه تنش‌زدایی‌ و تلاش‌های مساعدتی اخیر و بر مبنای تغییر حسابگری‌های ناشی از روی کار آمدن دولت جو بایدن شکل بگیرند. برای از میان برداشتن دهه‌ها بی‌اعتمادی، تنش و منازعه در خاورمیانه هیچ راه حلی ساده و جادویی وجود ندارد. 

برای رسیدن به موفقیت، پیشگیری از منازعات و حل آنها باید در قالب مسیرهای موازی چندگانه انجام شود تا هم امکان پیشرفت در مسیرهای مختلف و مستقل از یکدیگر وجود داشته باشد و هم به هدفی مشابه، و هنوز دست‌نیافتنی، بینجامد: یک توافق امنیتی منطقه‌ای جامع که در آن تمام کشورها – صرف‌نظر از بزرگی، قدرت نظامی، ائتلاف‌ها و ساختار سیاسی – احساس امنیت و شکوفایی کنند.

بهترین راه برای شروع این فرایند این است که گروهی از کشورهای مهم اروپایی، با پشتیبانی سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا، نمایندگان ویژه‌ای را به منطقه بفرستند تا با کشورهای به اصطلاح 2+6 – شش عضو شورای همکاری خلیج فارس به اضافه ایران و عراق – و سایر ذینفعان، از جمله بازیگران خارجی مانند آمریکا، روسیه و چین، به توافقی خردمندانه دست یابند.

نمایندگان سازمان ملل و اتحادیه اروپا فرصت‌های گفت وگو را بررسی و موانع پیشرفت کار را ارزیابی می‌کنند تا بستر گفت وگوی منطقه‌ای آماده شود. تضمین برخی کمک و مساعدت‌ها از سوی دولت بایدن می‌تواند رمز موفقیت نمایندگان سازمان ملل و اتحادیه اروپا در خاورمیانه باشد.

سپس نوبت اعتمادسازی است. گام نخست برای تمام طرفین این است که لفاظی‌های خصمانه‌ و تبلیغات در رسانه‌های دولتی‌شان را متوقف کنند تا توهین‌ها و دیوسازی دوجانبه که از دیرباز مانع روابط دوستانه بوده است، به پایان برسد. 

همچنین هر دو طرف باید سفرهای زیارتی و مذهبی را تسهیل کنند. عربستان سعودی گام‌هایی را برای تسهیل مشارکت زائران ایرانی در مراسم سالانه حج برداشته است. در مقابل، ایران می‌تواند باردیگر پروازهای مستقیم از عربستان سعودی به شهر مقدس مشهد را برقرار کند تا زائران کشورهای حاشیه خلیج فارس بتوانند به زیارت اماکن متبرکه بروند.

هر دو طرف همچنین باید با پیروی از اصل عدم‌ دخالت در امور داخلی یکدیگر، به پشتیبانی از مخالفان طرف مقابل پایان دهند. 

سرانجام ایران و عربستان سعودی باید روابط کامل دیپلماتیک را از سر بگیرند و امارات متحده عربی نیز در راستای از سرگیری روابط کامل دیپلماتیک که از سال 2016 میلادی متوقف شد، باید سفیر و دیپلمات‌هایش را بار دیگر به ایران بفرستد.

پس از آن، گفت وگوی منطقه‌ای تحت رهبری اروپا باید به دنبال توافق بر سر بیانیه اصولی باشد. این بیانه می‌تواند شامل تعهداتی برای خودداری از استفاده از زور علیه یکدیگر یا تهدید طرف مقابل؛ تایید و تاکید بر احترام دوجانبه نسبت به استقلال، حاکمیت، برابری، تمامیت ارضی و هویت ملی تمام کشورهای ذی‌ربط و عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر باشد.  

در این گفت وگوی منطقه‌ای همچنین باید به ایجاد سازوکاری برای از میان برداشتن منازعات نظامی بین ایران و همسایگان عربش در خلیج فارس پرداخته شود. ناتوانی کنونی طرفین مخاصمه برای ارتباط فوری با یکدیگر هنگام بروز حوادث نظامی زمینه را برای بدسنجی‌ها و در نتیجه تنش‌زایی آماده می‌کند.

ایجاد کانالی ارتباطی برای مواقع ضروری و بحرانی بین نیروهای دریایی – متشکل از نمایندگان بازیگران اصلی و ناظری از سازمان ملل که در کشوری بیطرف مانند عمان یا کویت مستقر باشد – می‌تواند به فروکش کردن تنش‌ها پیش از گسترش منازعات کمک کند. در ادامه، می‌توان پیرامون روش‌های تنش‌زدایی از طریق مکانیزم‌های مشترک امنیتی، مانند اطلاع‌رسانی قبلی در خصوص تحرکات نیروها و تمرین های نظامی، تمرکز کرد.

هم‌زمان، در این گفت وگوی منطقه‌ای باید به راه‌های گسترش روابط بین ملت‌ها و همکاری در امور غیرامنیتی و منافع مشترک نیز پرداخت. این امور شامل سلامت عمومی، تبادلات آموزشی، ارتباط بین کارآفرینان زن، حفاظت از محیط زیست و مبارزه با مواد مخدر است. چنین اقداماتی در راستای تقویت اعتمادسازی به تحکیم گفت وگوی منطقه‌ای کمک خواهد کرد.

هیچ یک از تنش‌های منطقه به آسانی حل نخواهد شد. تلاش‌ها برای پایان دادن به جنگ یمن و مدیریت رقابت منطقه‌ای در کشورهایی مانند عراق و لبنان باید در کنار این گفت وگوی منطقه‌ای ادامه یابند؛ پیشرفت در گفت وگوهای خلیج فارس چه‌بسا به پیشرفت این تلاش‌ها نیز کمک کند. انتقال قدرت اخیر در واشنگتن نیز فرصتی تازه برای کاهش خطر و شروع تنش‌زدایی‌هاست. گفت وگو و گشایش کانال‌های ارتباطی تازه، دستکم، می‌تواند مانع این شود که رویدادها و حوادث منطقه‌ای از کنترل خارج شوند. اکنون زمان شروع کار فرا رسیده است.

منبع: ورلد پالیتیکس ریویو / تحریریه دیپلماسی ایرانی/11