کاهش شارژ طبیعی و افزایش جذب خالص انسانی، دو عامل اصلی کاهش ذخیره آب زیرزمینی

نویسندگان: سمانه اشرف، علی ناظمی و امیر آقاکوچک

دیپلماسی ایرانی: آب های زیرزمینی با تامین 36درصد از آب آشامیدنی و 42درصد از آب کشاورزی، منبع اصلی آب شیرین در سطح جهانی به شمار می روند. در شرایط کنونی «آنتروپوسِن (دوره تاثیرگذاری عمده فعالیت های انسان بر اکوسیستم و ساختار زمین شناختی)»، ذخایر آب زیرزمینی به دلیل تغییرات طبیعی و فعالیت های انسانی به شدت تحت فشار قرار گرفته اند. در ایران، داده های متوسط ماهانه سطح آب زیرزمینی در 478 زیر حوضه و 30 حوضه در ایران و بررسی عناصر طبیعی و انسانی تاثیرگذار بر پویایی ذخیره آب های زیرزمینی در سال های 2002 تا 2015 نشان می دهد که کل تخلیه آب های زیرزمینی در این دوره 74 کیلومتر مکعب و تاثیرات آن بر سطح زمین، افزایش شوری خاک در کل کشور و افزایش فرکانس و میزان فرونشست زمین در ارتفاعات هویدا بوده است. 

داده های موجود نشان می دهند که کاهش آب های زیرزمینی در حوضه های پرجمعیت غرب، جنوب غربی و شمال شرقی ایران، جایی که بزرگ ترین زمین های آبیاری گندم و جو- دو محصول استراتژیک کشاورزی ایران قرار دارند- بسیار شدیدتر است. برای نمونه، حوضه کرخه -سبد غذایی ایران و محل 9درصد از کل زمین های آبیاری ایران و 11درصد از کل تولید گندم کشور- در سال های 2002 تا 2015 میزان تخلیه 0.08 کیلومتر مکعبی در سال (1.08 کیلومتر مکعب در 14 سال) را داشته است. به علاوه، آب های زیرزمینی یک منبع عمده برای تامین نیازهای آب خانگی و آبیاری در حوضه کارون است که با سرعت 0.06 کیلومتر مکعب در سال از 2002 تا 2015 (0.91 کیلومتر مکعب در کل بازه زمانی در نظر گرفته شده) تخلیه می شود. با توجه به سطح فعلی تخلیه آب های زیرزمینی و کمبود فزاینده منابع آب سطحی در هر دو حوزه، در سال های آینده نگرانی های عمده درباره ادامه آبیاری کشاورزی و تامین نیاز آب خانگی وجود خواهد داشت. پیامدهای این کاهش عمده آب زیرزمینی در امنیت آب منطقه ای و ملی در ایران با جزئیات بیشتر در ادامه مورد بررسی قرار گرفته است.

پویایی در حال تغییر ذخیره آب زیرزمینی توسط تعامل بین تغییرات آب و هوایی، هیدرولوژیکی و انسانی تعیین می شود. در مقیاس کشوری (شکل 2)، کاهش قابل توجه ذخایر آب زیرزمینی با کاهش در دسترس بودن آب در سطح مطابقت دارد و متعاقبا به کاهش میزان شارژ مجدد می انجامد. برای نمونه، در خشکسالی شدید سال 2007، کاهش 20درصدی دسترسی به آب در سطح باعث شده نرخ شارژ مجدد ذخایر آب های زیرزمینی در کل کشور 10درصد کاهش یابد و ذخایر آب های زیرزمینی در قیاس با سال 2006 کاهشی 40درصدی داشته باشد. این مساله به وضوح نقش مهم شارژ طبیعی را در حفظ ذخیره آب زیرزمینی در سراسر کشور نشان می دهد.

شکل 2

با حرکت از مقیاس کشوری به مقیاس حوضه، تاثیر برداشت آب آشکارتر می شود و به ترتیب بر اجبار اقلیمی و در دسترس بودن آب های سطحی بالقوه سلطه می یابد. بر اساس شکل 3 و بر اساس ضریب رتبه کِندال، فقط در شمار محدودی از حوضه ها در ایران، تغییرات ذخیره آب زیرزمینی به طور معنی داری به تغییرات شاخص استاندارد ته نشینی و در دسترس بودن آب ها در سطح بستگی دارد. در مقابل، تغییرات ذخیره آب زیرزمینی وابستگی مثبت معنی داری با شارژ مجدد، ورودی انسان و ورودی کل دارد. به علاوه، تغییر در ذخیره آب زیرزمینی در 70درصد حوضه های ایران به میزان قابل توجهی به خروج انسان بستگی دارد. این مساله نشان دهنده کاهش شارژ طبیعی همراه با افزایش جذب خالص انسانی از سفره های زیرزمینی به عنوان دو عامل اصلی کاهش گسترده ذخیره آب زیرزمینی در ایران است.

شکل 3

(این مطلب ادامه دارد.)

منبع: سایت «نیچر» / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34