«خشکسالی انسانی» ایران نتیجه مدیریت کوته بینانه آب های زیرزمینی است

نویسندگان: سمانه اشرف، علی ناظمی و امیر آقاکوچک

دیپلماسی ایرانی: آب های زیرزمینی با تامین 36درصد از آب آشامیدنی و 42درصد از آب کشاورزی، منبع اصلی آب شیرین در سطح جهانی به شمار می روند. در شرایط کنونی «آنتروپوسِن (دوره تاثیرگذاری عمده فعالیت های انسان بر اکوسیستم و ساختار زمین شناختی)»، ذخایر آب زیرزمینی به دلیل تغییرات طبیعی و فعالیت های انسانی به شدت تحت فشار قرار گرفته اند. در ایران، داده های متوسط ماهانه سطح آب زیرزمینی در 478 زیر حوضه و 30 حوضه در ایران و بررسی عناصر طبیعی و انسانی تاثیرگذار بر پویایی ذخیره آب های زیرزمینی در سال های 2002 تا 2015 نشان می دهد که کل تخلیه آب های زیرزمینی در این دوره 74 کیلومتر مکعب و تاثیرات آن بر سطح زمین، افزایش شوری خاک در کل کشور و افزایش فرکانس و میزان فرونشست زمین در ارتفاعات هویدا بوده است. 

ایران از اوایل قرن بیست و یکم تحت شرایط خشکسالی طولانی مدت و شاهد از بین رفتن دریاچه ها و تالاب ها همراه با تنش آبی بیش از حد در سراسر کشور بوده است. همانطور که قبلا در رابطه با در دسترس بودن آب های سطحی در ایران مطرح بود، چنین شرایط خشکسالی از انسان برآمده و نمونه هایی از «خشکسالی های انسانی» است که به تنش آبی ناشی یا تشدید شده از مدیریت تهاجمی، کوته بینانه و ناپایدار آب و زمین اشاره دارد. در اینجا، وضعیت خشکسالی انسانی با نسبت بیش از حد برداشت آب بر منابع آب زیرزمینی تجدیدپذیر موجود در حوضه های اصلی ایران آشکار می شود. این امر غیرشهودی نیست: شمار چاه های ثبت شده از 460هزار مورد در سال 2002 در سال 2015 به 794هزار مورد افزایش یافته است (شکل 4؛ دایره میانی) و نرخ همه حوضه های ایران از 1.9درصد در ابرقو به 350درصد در هامون هیرمند متغیر است. به رغم تغییر روز افزون در تعداد چاه ها، برداشت انسانی از آب های زیرزمینی انسانی در دوره مطالعه در 25 حوضه از 30 حوضه کاهش یافته است (شکل 4؛ دایره میانی). 

استدلال ما این است که تغییر کاهش در برداشت انسانی در مقیاس حوضه و در مقیاس کشوری شواهدی روشن برای بهره برداری بیش از حد از ذخایر آب زیرزمینی به جای تنظیم میزان جذب آب های زیرزمینی است. برداشت انسانی در 23 حوضه از 30 حوزه در سراسر کشور افزایش یافته است (شکل 4؛ دایره بیرونی). بهره برداری بیش از حد از ذخایر آب زیرزمینی ایران زمانی آشکارتر می شود که این مساله مورد بررسی قرار بگیرد که در نیمی از حوضه ها، متوسط برداشت انسانی در کل دوره مطالعات بالاتر 0.9 بوده که نشان می می دهد بیش از 90درصد از کل خروجی از ذخیره آب زیرزمینی در مقیاس حوضه فقط مختص برداشت انسانی بوده است. افزایش برداشت متداول انسانی در عین کاهش کلی برداشت نشان می دهد که در برخی حوضه ها، ذخایر آب زیرزمینی ممکن است به یک نقطه بحرانی رسیده باشد که در آن برداشت آب توسط ذخایر تخلیه شده آب زیرزمینی محدود می شود. سطح برداشت کلی در بیشتر زمین های کشور، به ویژه در مناطق با آبیاری زیاد و/یا مناطق پرجمعیت، به رغم افزایش قابل توجه برداشت های متداول انسانی، کاهش یافته است (شکل 4؛ دایره بیرونی).

شکل 4

اگرچه تخلیه گسترده آب های زیرزمینی در ایران تا حد زیادی انسانی است، اما در اثر خشکسالی هواشناسی و/یا هیدرولوژیکی شدت گرفته است. با نگاهی به تغییرات همزمان در سرتاسر کشور در محرک های طبیعی و انسانی تغییر در ذخیره آبهای زیرزمینی (شکل 2) می توان اینطور استدلال کرد که واکنش آب های زیرزمینی به فشارهای انسانی سه مرحله ای بوده است. این دوره ها به سال های مرطوب 2002 تا 2006 (شاخص استاندارد ته نشینی مثبت)، سال های خشک 2007 تا 2010 (شاخص استاندارد ته نشینی منفی) و سال های عادی 2011 تا 2015 (شاخص استاندارد ته نشینی نزدیک به صفر) قابل تقسیم هستند. در طول دوره اول، وضعیت هواشناسی مرطوب منجر به بارندگی و شارژ مجدد نسبتا بالاتر می شود. در حالی که تعداد چاه ها به طور قابل توجهی بین سال های 2002 و 2006 افزایش یافته و برداشت ها در بالاترین میانگین خود قرار داشتند، میزان تخلیه آب های زیرزمینی انباشته در مقایسه با دو دوره دیگر در کم ترین سطح بود. بدین ترتیب، دوره مرطوب 5 ساله با خشکسالی هواشناسی 4 ساله جایگزین شد؛ پس از سال خشک 2010، به رغم افزایش تعداد چاه ها و برداشت متداول آب، هم شارژ و هم برداشت به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. این روند نشان دهنده فشارهای شدید بر ذخایر آب زیرزمینی ایران در نتیجه برداشت های تهاجمی و بسیار زیاد انسانی در سال های گذشته است.

اگرچه این احتمال وجود دارد که دوره مرطوب اخیر 2019-2020 تنش آب زیرزمینی را در برخی از مناطق ایران کاهش داده باشد، اما تجزیه و تحلیل های صورت گرفته به وضوح نشان می دهد که منابع آب زیرزمینی ایران بسیار سریع تر از زمان مورد نیاز برای جبران، خالی می شود. در دوره 14 ساله در نظر گرفته شده، از هر 30 حوضه 12 مورد آن بدون یک سال بهبودی، به طور مداوم کاهش تدریجی را تجربه کرده اند. این حوضه ها عمدتا در مناطق برداشت واقع شده اند که به طور عمده توسط منابع آب زیرزمینی آبیاری می شوند. این هم غیرشهودی نیست: کل مساحت مجهز شده برای آبیاری در ایران در سال های 2005 تا 2010 برابر با 8.85 میلیون هکتار بوده که 62درصد آن از طریق آب های زیرزمینی آبیاری می شده است. به علاوه، کل منطقه آبیاری و همچنین سطح اختصاص یافته برای آبیاری محصولات استراتژیک ایران (یعنی گندم و جو) در طول دوره مطالعه به ترتیب 12 و 16 درصد افزایش یافته است. مناطق آبیاری این دو محصول استراتژیک پس از سال خشک 2010 کاهش یافت، اما از سال 2011 در مسیر بهبود قرار گرفته و دلیلش هم این بوده که برداشت های عادی به دلیل افزایش تعداد چاه ها بیشتر شده و به تنش بالاتر در منابع آب زیرزمینی انجامیده است. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: سایت «نیچر» / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34