منابع زیرزمینی آب ایران به مدیریت موثر و یکپارچه نیاز دارد

نویسندگان: سمانه اشرف، علی ناظمی و امیر آقاکوچک

دیپلماسی ایرانی: آب های زیرزمینی با تامین 36درصد از آب آشامیدنی و 42درصد از آب کشاورزی، منبع اصلی آب شیرین در سطح جهانی به شمار می روند. در شرایط کنونی «آنتروپوسِن (دوره تاثیرگذاری عمده فعالیت های انسان بر اکوسیستم و ساختار زمین شناختی)»، ذخایر آب زیرزمینی به دلیل تغییرات طبیعی و فعالیت های انسانی به شدت تحت فشار قرار گرفته اند. در ایران، داده های متوسط ماهانه سطح آب زیرزمینی در 478 زیر حوضه و 30 حوضه در ایران و بررسی عناصر طبیعی و انسانی تاثیرگذار بر پویایی ذخیره آب های زیرزمینی در سال های 2002 تا 2015 نشان می دهد که کل تخلیه آب های زیرزمینی در این دوره 74 کیلومتر مکعب و تاثیرات آن بر سطح زمین، افزایش شوری خاک در کل کشور و افزایش فرکانس و میزان فرونشست زمین در ارتفاعات هویدا بوده است. 

مساحت ایران یک میلیون و 648 هزار و 195 کیلومتر مربع است که این کشور را به دومین کشور بزرگ خاورمیانه و هجدهمین کشور بزرگ جهان تبدیل می سازد. منابع آب سطحی ایران محدود است. بیش از 99درصد ایران را خاک و پوشش گیاهی تشکیل داده و توزیع جغرافیایی منابع آب سطحی و نیازهای آب بسیار ناهمگن است. ایران دارای آب و هوای متنوعی است. 35.5درصد از اراضی این کشور در مناطق به شدت خشک، 23.2درصد در مناطق خشک، 20.1 در مناطق نیمه خشک و 5درصد در مناطق مدیترانه ای و باقی در آب و هوای مرطوب و بیش از حد مرطوب قرار دارند که به موجب این آمار، ایران کشوری خشک یا نیمه خشک شناخته می شود. میزان بارش سالانه از کمتر از 50 میلی متر در جنوب شرقی و قسمت های مرکزی تا بیش از 1600 میلی متر در برخی از مناطق ساحلی نزدیک دریای خزر متغیر است. تخمین تبخیر بین 1500 تا 2000 میلی متر است. به طور متوسط، میزان بارش ایران کمتر از یک سوم میانگین جهانی و تبخیر آن بیش از سه برابر میانگین جهانی است.

ایران با 84 میلیون نفر جمعیت از نظر برداشت کل انسانی آب در خاورمیانه رتبه اول را به خود اختصاص داده و 34درصد از کل برداشت آب در منطقه در این کشور صورت می گیرد. آب های زیرزمینی منبع اصلی آب در ایران است و تقریبا 60درصد از آب های شیرین این کشور را تشکیل می دهد و بنابراین، نقشی اساسی در حفظ امنیت ملی آب دارد. با استفاده از داده های منتشر شده از سطح متوسط آب زیرزمینی همراه با شارژ طبیعی، برداشت و بازگشت جریان انسان، همراه با بارش و تبخیر در مقیاس های حوضه و زیر حوضه، اثرات ترکیب تغییرات آب و هوایی، هیدرولوژیکی و انسانی بر پویایی ذخیره آب زیرزمینی ایران در سال های 2002 تا 2015 ارزیابی و اینطور نتیجه گیری شده که خشکسالی شدید انسانی، ناشی از برداشت های گسترده آب های زیرزمینی، پایداری آب های زیرزمینی را در ایران تهدید می کند. این امر به ویژه در مناطق پرجمعیت و پرمصرف برای آبیاری کشاورزی در شمال غربی، غرب و شمال شرقی کشور که تقاضا برای آب به شدت فراتر از منابع طبیعی تجدید پذیر است، صدق می کند. طبق یافته های این تحقیقات، 77درصد از اراضی ایران (یعنی 23 مورد از مجموع 30 حوضه) با برداشت بیش از حد از ذخایر آب های زیرزمینی مواجه هستند و میزان برداشت انسانی بیش از سه برابر میزان شارژ طبیعی حوضه است. این امر منجر به کاهش قابل توجه سطح آب های زیرزمینی شده و نمود این مساله را می توان در افزایش شمار چاه های خشک شده در سراسر کشور مشاهده کرد. کمبود آب می تواند یک محدودیت مخرب برای امنیت غذایی در ایران باشد؛ این مساله، به ویژه به کالری مورد نیاز برای کشوری که در حال حاضر تحت تحریم های شدید بین المللی است و با تنش های مختلف اقتصادی-اجتماعی، زیست محیطی و ژئوپلیتیکی ارتباط دارد.

همانطور که پیشتر اشاره شد، تاثیرات کاهش سطح آب های زیرزمینی در ایران فقط به امنیت آب و غذا محدود نمی شود و در حال حاضر به سایر عناصر محیط زیست نیز منتقل و باعث افزایش شوری خاک در سراسر کشور و شدت و فرکانس فرونشست زمین شده است. فرونشست زمین به دلیل برداشت گسترده از آب های زیرزمینی می تواند ظرفیت سفره آب های زیرزمینی و در نتیجه دسترسی به آب های زیرزمینی را کاهش دهد. در نبود روش های مدیریتی موثر، این امر ناگزیر رقابت بر سر محدود کردن منابع آب زیرزمینی از طریق برداشت بیشتر از آب های زیرزمینی را تشدید می کند و این شرایط به نوبه خود باعث فرونشست بیشتر زمین می شود. این روند، یک روند معیوب است که هنوز به خوبی و به طور موثر مورد توجه قرار نگرفته و درک نشده است. فرونشست زمین به دلیل برداشت بیش از حد از آب های زیرزمینی، پایداری خاک را کاهش می دهد که یک این مساله یک نگرانی مهم در مناطق بسیار پرجمعیت مانند تهران است که مستعد زمین لرزه نیز هستند. 

به دلیل کاهش چشمگیر روان آب های سطحی، حفاظت از منابع زیرزمینی آب موجود در ایران برای مقابله با تقاضای روزافزون آب مهم تلقی می شود و این امر مستلزم استراتژی های مدیریتی یکپارچه برای متعادل سازی عرضه و تقاضای آب در مقیاس های حوزه و زیر حوضه است. برای کشوری مانند ایران با راندمان آبیاری بسیار ناچیز، اقدامات فوری برای بهبود استفاده از آب لازم و چنین رویکردی کلید امنیت محیط زیست ایران است که به دلیل خشکسالی های طولانی مدت طبیعی و انسانی، همراه با افزایش تنوع و تغییرات آب و هوا، احتمالا با تنش های بیشتری مواجه خواهد بود.

منبع: سایت «نیچر» / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34