نقش مزدوران خارجی در مناقشه قره باغ

نویسنده: لیلا فقیه لو، کارشناس مسائل قفقاز

دیپلماسی ایرانی:

مقدمه

استفاده از مزدوران به یکی از مهمترین مشکلات در در منازعات منطقه ای  به ویژه در کانون های درگیری مسلحانه  تبدیل شده است. چنین شبه نظامیانی معمولاً از طریق استفاده از پروازهای داخلی، عبور از مرزهای زمینی یا قاچاق از طریق شبکه های جرایم سازمان یافته منتقل می شوند. در ادبیات روابط بین الملل از مزدوران چنین تعریفی شده است: کسانی که بطور خاص بصورت داخلی یا خارجی استخدام می شوند تا دردرگیری مسلحانه به کار گرفته شوند، انگیزه اصلی آنها دستیابی به منافع شخصی است. در واقع یکی از طرف های درگیر به این افراد پاداش مالی یا غرامت به آنها می دهند. از اوایل قرن گذشته ، فعالیت های مزدوری نقش عمده ای در افغانستان، عراق، یمن، نیجریه، اوکراین، سوریه و لیبی داشته و اخیراً  نیز نقش مهمی را در نبردهای قره باغ کوهستانی ایفا کرده است.

به دنبال تشدید خشونت درگیری ها در قره باغ، این منطقه شاهد شایعات گسترده (و گاه متناقض) درباره جنگجویان و داوطلبان خارجی از جمله اعضای ارتش آزاد سوریه و ترکمن های سوریه بود که ظاهراً به درگیری قره باغ وارد شده اند. سازمان های معتبر رسانه ای بین المللی، دولت های خارجی و تحلیلگران مستقل تنها منابعی نیستند که گزارش می دهند مزدوران سوریه برای آذربایجان جنگیده اند. همچنین فیلم هایی در حال پخش در شبکه های اجتماعی است که گویا جنگجویان سوری را در درگیری نشان می دهد. 

مشارکت جنگجویان خارجی در جنگ قره باغ چیز جدیدی نبود. از سال 1992 تا 1994 هزاران جنگجوی خارجی که اکثراً چچن و مجاهدین افغان بودند در جنگ آذربایجان و قره باغ در کنار آذربایجان می جنگیدند. اعضای دیاسپورای ارمنی نیز با پاسخ به درخواست ایروان برای دفاع از سرزمین مورد مناقشه، به قفقاز جنوبی سفر کردند. با این حال، درگیری جنگجویان خارجی در جنگ دوم قره باغ (27 سپتامبر - 9 نوامبر 2020) بسیار مهم است، زیرا درگیری به یک جنگ گسترده تبدیل شد و منجر به عقب نشینی نیروهای ارمنی از هفت سرزمین در اطراف قره باغ شد. 

اولین گزارش ها در مورد ارسال شبه نظامیان سوری برای کمک به آذربایجان در اواخر سپتامبر منتشر شد. خبرنگارانی از  رویترز، بی بی سی و همچنین روزنامه های انگلیسی مانند گاردین و ایندیپندنت گزارشی در این خصوص منتشر کردند. به دنبال تشدید خشونت درگیری در قره باغ، این منطقه شاهد ورود جنگجویان و داوطلبان خارجی بود که از هر جناح حمایت می کردند. از یک سو، اعضای دیاسپورای ارمنی به قفقاز سفر کرده و از سوی دیگر سربازان سوری در جبهه آذربایجان به کار گرفته شدند. نقش بازیگران غیر دولتی در دو مورد متفاوت است.

به کارگیری نیروهای خارجی از سوی آذربایجان

در حالی که کسانی که از دیاسپورای ارمنی به عنوان مبارز فعالیت می کنند داوطلب هستند، مبارزان سوری این گونه نیستند. برخی از رسانه ها آنها را جهادی ها می نامند اما در حقیقت انگیزه آنها دستمزدهای بالا است و نه ایدئولوژی. اتحاد منطقه ای نیز متفاوت است، شریک اصلی نظامی آذربایجان ترکیه است. همسویی بین باکو و آنکارا به دلیل منافع سیاسی مشترک و همچنین به دلیل فرهنگ مشترک است. اعزام هزار سوری به درگیری های آذربایجان و ارمنستان نشانگر رشد آنکارا در منطقه است، گاردین گزارشی از چندین مرد تهیه کرد که گفته بودند که در ماه گذشته فرماندهان نظامی و دلالانی که ادعا می کردند شرکت های امنیتی ترکیه را نمایندگی می کنند به آنها کارمحافظت از پست های دیده بانی و تأسیسات نفت و گاز در آذربایجان در یک قرارداد سه یا شش ماهه را پیشنهاد داه اند. اگرچه هیچ اطلاعات رسمی توسط آنکارا ارائه نشده است، منابع مطبوعاتی چند صد تا 1500 مبارز را تخمین می زنند که ماهیانه حدود 1500 تا 2000 دلار به آنها پیشنهاد می شود که در مقایسه با آنچه در سوریه می توانند دریافت کنند حقوق بسیار خوبی است. روسیه، ترکیه را به اعزام "تروریست ها و مزدوران خارجی" به منطقه جنگی متهم کرده و هشدار داده که در صورت سقوط، قره باغ می تواند به یک سنگر برای اسلامگرایان تبدیل شود. بیشتر مبارزان از تیپ های متعلق به ارتش ملی سوریه، ائتلاف شورشی در سوریه زیرنظر ترکیه، به ویژه لشکر سلطان مراد هستند که اعضای آن به لحاظ جغرافیایی در پایگاه نظامی آذربایجان هورادیز هستند. همچنین از لشکر حمزه و تیپ سلطان سلیمان شاه - شبه نظامیان الامشات نیز هستند. 

لشکر سلطان مراد یک گروه شورشی سوری-ترکمن است که علیه رژیم اسد و (نیروهای دموکرات سوریه) به رهبری کردها جنگیده است. این گروه متهم به جنایات جنگی است و از سوی ترکیه حمایت می شود. برخی از اعضای آن قبلاً توسط آنکارا در لیبی مستقر شده بودند. لشکر حمزه یک گروه شورشی سوریه آموزش دیده توسط ترکیه است که در عملیات شاخه زیتون 2018 برای تسخیر شهر عفرین که در دست کردها بود، شرکت کرد. اعضای حمزه نیز به لیبی اعزام شده اند.

گروه الامشات در شهر عفرین با روش های مافیایی فعالیت میکند. رهبری آن توسط محمد الجاسم، معروف به ابو امشا، فرمانده تیپ ترکمن سلیمان شاه است. مبارزان سوری در ناگورنو-قره باغ تلفات زیادی متحمل شده اند. دست کم 64 کشته و بسیاری دیگر زخمی شده اند. 

قبل از آخرین دور درگیری جنگجویان سوری به طور همزمان در گروه های 100 نفری به آنجا رفته اند که صدها  نفر از آنها مفقود شده اند. طبق نظر دیده بان حقوق بشر سوریه، تا تاریخ 18 اکتبر، بیش از 2000 مبارز سوری از سوریه به آذربایجان اعزام شده بودند که از این تعداد حدود 135 نفر قبلاً کشته شده اند. نکته حائز اهمیت این است که، اکثریت شیعه در آذربایجان مانع عمده ای برای جلب توجه اسلام گرایان تندرو از خارج است. پیامی که یک شورشی در شمال سوریه به اشتراک گذاشت، از خصومت و دشمنی حکایت دارد: «ما نمی توانیم در کنار شیعیان بجنگیم. من می فهمم اگر می خواهید به آذربایجان بروید و این مشکلی نیست. من می دانم از نظر مالی همه چیز سخت است. اما شیعیان بیش از مسیحیان و یهودیان دشمن ما هستند». بنابراین یک حرکت جهادی سازمان یافته در حمایت از باکو وجود ندارد، گروه های تروریستی سلفی، دشمن سرسخت شیعیان است و الهام علی اف را یک رئیس جمهور سکولار و فاسد می داند. القاعده، با وجود دیدگاه های "معتدل" تر در مورد شیعیان ، طرف باکو نخواهد بود، زیرا این جنگ را به عنوان یک مشکل بین دولتی تلقی می کند. 

نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان در مصاحبه ای به روزنامه فرانسوی فیگارو گفته بود که ترکیه "هزاران مزدور و تروریست" را از شمال سوریه به آذربایجان منتقل کرده است. کرملین نیز اعلام کرد که، پاشینیان و ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، در یک تماس تلفنی "ابراز نگرانی جدی" خود را نسبت به گزارش "دخالت شبه نظامیان خاورمیانه در این بحران" اعلام کردند. امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه نیز خواستار آن شد که ترکیه آنچه را که وی اظهار داشت ورود مبارزان جهادی به آذربایجان است، توضیح دهد. ماکرون گفت: "عبور از این خط قرمز غیر قابل قبول است." هیچ اظهار نظر رسمی از ترکیه مبنی بر حمایت از باکو در درگیری صورت نگرفته است، اما آذربایجان این گزارش ها را تکذیب کرده است حکمت حاجی یف، دستیار امور خارجه ریاست جمهوری، در کنفرانس خبری گفت: "ما کاملاً این ادعا  را رد می کنیم ، آذربایجان به هیچ جنگجوی خارجی احتیاج ندارد زیرا ما نیروهای مسلح حرفه ای داریم." دیده بان حقوق بشر سوریه مستقر در انگلیس اعلام کرد حدود 1200 جنگجوی سوری طرفدار ترکیه به آذربایجان اعزام شده اند و حداقل 64 نفر از آنها در جنگ کشته شده اند. سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه، در تماسی تلفنی با هولوسی آکار، همتای ترک خود، موضوع شبه نظامیان خاورمیانه را مطرح کرد. و روز بعد، روسیه درباره "انتقال تروریست های مسلح" از خاورمیانه به قره باغ کوهستانی هشدار داد. مقامات ترکیه در مورد بیانیه مسکو به سرعت توضیحی ندادند، اما وزارت امور خارجه ترکیه مدتی بعد اظهار داشت که اتهامات مربوط به اعزام شبه نظامیان سوری به قفقاز "بی اساس" است. ترکیه قبلاً برای پیشبرد اهداف سیاست خارجی خود، جنگجویان سوری را به خدمت گرفته است. 

بر اساس گزارشی که وزارت دفاع آمریکا در ژوئن منتشر کرد، در اوایل سال جاری، آنکارا حدود 5000 مبارز سوری را برای حمایت از دولت شناخته شده بین المللی در جنگ داخلی لیبی فرستاد. مسکو و آنکارا، که در هر دو در درگیری در سوریه نیز مداخله کرده اند، هرکدام آرزوی نقش کارگزار منطقه ای را دارند و از مزدوران برای پیشبرد اهداف خود استفاده کرده اند. با این حال، ادعای ترکیه در مورد قره باغ کوهستانی در مسکو به عنوان نفوذ در منطقه ای قلمداد می شد که کاملاً در حیطه نفوذ خود بود. اگرچه پاکستان ارسال هرگونه نیرو به منطقه را رد کرده اما کومرسانت در گزارشی می نویسد، مناقشه قره باغ کوهستانی آذربایجان، ترکیه و پاکستان را به یکدیگر نزدیکتر کرده و تلاش های آنها را برای ایجاد یک ترویکای استراتژیک جدید در اوراسیا تقویت کرده است. نخست وزیر ارمنستان، نیکول پاشینیان، در مصاحبه با رسانه های هند گفت که "اطلاعاتی در مورد دست داشتن شبه نظامیان از پاکستان در جنگ علیه قره باغ وجود دارد." 

نقش نیروهای خارجی در جبهه ارمنستان در قره باغ

دولت ارمنستان با حمایت از مداخله بین المللی در دفاع از قره باغ، به اصطلاح جمهوری آرتاساخ، تبلیغات برای ملی گرایی و قربانی شدن را تقویت کرده است. جنگ اطلاعاتی به رادیکال سازی افکار عمومی، به ویژه در میان جوانان کمک کرده است. ارمنستان بخشی از سازمان پیمان امنیت جمعی است که در یک اتحاد نظامی به رهبری روسیه است. 
مسکو ارمنستان را به عنوان متحد استراتژیک در منطقه قفقاز جنوبی و همچنین برای پروژه ای نظامی به سمت خاورمیانه می داند. رسانه های جمعی آذربایجان و ترکیه بر حضور ارتش مخفی ارمنستان برای آزادی ارمنستان، یگان های حفاظت از مردم و حزب کارگران کردستان در مناقشه قره باغ تأکید کردند. رویترز در گزارشی در تاریخ 9 اکتبر سال 2020، اشاره کرد که خشونت باعث تحرک گسترده در سراسر ارمنستان شده و دیاسپورای جهانی گسترده آن را آغاز کرده است. 

طبق گفته وزارت دفاع ارمنستان ، در حدود 10.000 نفر داوطلب شدند که در روز اول جنگ اسلحه بردارند. در واقع، منابع ترکی و آذری معتقد بودند که دشمنی تاریخی ارمنی ها و کردها با ترکیه باعث حضور نیروهای یگان های حفاظت از مردم و حزب کارگران کردستان در قره باغ شده است. در همین زمان، روابط بسیار نزدیکی بین ارمنستان و اقلیم کردستان وجود دارد. این جنگجوها برای رسیدن به مقصد از طریق مسیرهای مختلفی اقدام کرده اند، از جمله استفاده از ایران به عنوان کشور ترانزیت یکی از مسیرها شامل انتقال جنگجویان از سلیمانیه عراق به کرمانشاه در ایران بود. گروه دیگری از کوه قندیل در عراق نیز در مسیر قره باغ از ارومیه ایران عبور کردند. دیلی صباح، یکی از روزنامه های حامی دولت در ترکیه، در 25 سپتامبر سال 2020، اشاره کرد که بسیاری از مبارزان یگان های حفاظت از مردم و حزب کارگران کردستان (که دیلی صباح آنها را تروریست می نامد) که در عراق و سوریه آموزش دیده اند، به منطقه قره باغ آذربایجان تحت اشغال منتقل شده اند. 

طبق گزارش روزنامه ترکیه ای ینی افاک، به نقل از رسانه های آذربایجان، انتظار می رود که جنگجویان به شبه نظامیان ارمنستان در زمینه خرابکاری، حملات و بمب های دست ساز آموزش دهند. ارمنستان از طریق دیازپورای خود شهروندان خارجی را به نبردها جذب می کند. ارمنستان عمدتاً از فرانسه، کانادا، لبنان، اسپانیا، یونان و سایر کشورها مزدوران را جذب می کند. گذرنامه های خارجی که از مزدوران کشته شده در طول جنگ یافت می شود، گواه این امر است. سرباز ارمنی آلبرت میکائیلیان نیز که در عملیاتی که ارتش آذربایجان انجام داد به اسارت گرفته شده بود، اعتراف کرد که این جنگجویان در صفوف ارمنستان در قره باغ هستند و گفت که به آنها 600 دلار حقوق می دهند. اگرچه این نیروها حقوق دریافت می کنند اما انگیزه اصلی آنها مسائل مادی نیست.

موضع جمهوری اسلامی ایران

اوضاع وخیم که در امتداد لبه جنوبی قفقاز جنوبی قرار دارد، از چندین طریق بر ایران تأثیر گذاشته است. در میان سه قدرت بزرگ اطراف منطقه - ایران ، روسیه و ترکیه - فقط ایران با سرزمین های آذربایجانی هم مرز است. بنابراین این واقعیت های منحصر به فرد جغرافیایی به این معنی بوده است که ایران و مرزهای شمال غربی آن تأثیر عمیقی بر نتیجه جنگ قره باغ 2020 داشته اند. مهمترین تأثیر جنگ دوم قره باغ بر ایران ظهور تهدیدهای تازه تصور شده در طول 138 کیلومتری مرز با آذربایجان است که اکنون دوباره تحت کنترل باکو است. یکی از نگرانی های مداوم در تهران مربوط به شایعات مختلف (و گاهاً متناقض) درباره ورود اعضای جنگنده های خارجی به ظاهر در درگیری قره باغ است. در این شرایط، درگیری قره باغ ممکن است منجر به تهدیدات امنیتی از سوی گروه های تروریستی و تکفیری شود که نگرش های ضد شیعه و ضدایرانی آنها در جنگ داخلی سوریه آشکار شد. بنابراین، علی رغم موقعیت باکو در بازگشت سرزمین های اشغالی اطراف قره باغ به حاکمیت آذربایجان، تهران به وضوح با اعزام مزدوران توسط ترکیه از شمال سوریه برای جنگ در قره باغ مخالفت کرد. در همین راستا، مقامات ایرانی مانند آیت الله سید علی خامنه ای، رهبر معظم انقلاب، حسن روحانی، رئیس جمهوری و علی اکبر ولایتی، مشاور روابط بین الملل رهبر معظم انقلاب، محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه و فرماندهان نظامی نسبت به خطر گروه های تکفیری و جهادی در مرز ایران هشدار داده اند. آیت الله علی خامنه ای، رهبر معظم انقلاب اعلام کرد که "هرگز تروریست ها نباید به فکر نزدیک شدن به مرزهای ایران باشند، زیرا اگر چنین کنند به شدت با آنها برخورد خواهد شد". بنابراین ، مخالفت رهبران با مبارزان خارجی در قره باغ نشان داد که این مسئله به عنوان یک تهدید برای امنیت ملی ایران بسیار مهم است.

در واکنش به این تهدید، تهران تلاش کرد تا مرزهای خود را تأمین کند و در پی آتش سوزی از جنگ قره باغ نیروهای خود را در امتداد مرز خود با آذربایجان و ارمنستان در شمال غربی کشور مستقر کرد. نیروی زمینی ارتش ایران یک مانور نظامی یک روزه را در منطقه شمال غربی کشور در 9 اکتبر سال 2020 آغاز کرد. سرلشکر عبدالرحیم موسوی، فرمانده ارشد ارتش ایران، در این تمرین اعلام نشده شرکت کرد. این رزمایش نظامی به منظور افزایش آمادگی ارتش برای مقابله با تهدیدات احتمالی علیه این کشور برگزار می شود. سرتیپ ابوالفضل شکارچی، سخنگوی نیروهای مسلح ایران، در 7 نوامبر سال 2020 در مصاحبه با خبرگزاری فارسی زبان میزان گفت: "ما از طرف های متخاصم در قره باغ خواستاریم که تکفیری ها به هیچ وجه وارد این منطقه نشوند. حضور تروریست های تکفیری برای ایران غیرقابل تحمل است و قطعاً جمهوری اسلامی این حضور را تحمل نخواهد کرد." به طور کلی، این مواضع و واکنش ها نشان می دهد که حضور جنگجویان خارجی در قره باغ" خط قرمز "امنیت ملی ایران در مرز شمال غربی است.

نتیجه

به عنوان نتیجه گیری، نقش مبارزان خارجی در درگیری چند وجهی و پیچیده است. ارمنستان داوطلبان زیادی را از دیاسپورا جذب کرد. به نظر می رسد روایت ملی گرایانه ارمنی ها را در درگیر نوعی جنگ مقدس برای میهن به نوعی رادیکال کرده است. آذربایجان صدها مزدور سوری-ترکمن را که از طرف ترکیه تأمین شده بودند، مستقر کرد، اما انگیزه آنها از ایدئولوژی نبوده و نباید آنها را جهادی دانست. با توجه به به آنکه غالب جمعیت آذربایجان شیعه هستند، گروه های سلفی-جهادی مانند دولت اسلامی یا القاعده در درگیری دخالت نخواهند کرد، اما مبلغین پان اسلامیست و روحانیون اردوغان ممکن است ستیزه جویان مسلمان را ترغیب کنند تا در مقابل دشمن مسیحی مانند ارمنستان به طرف آذربایجان بپیوندند و این احتمال نیز وجود دارد که با توجه به ماهیت نظام آذربایجان که سکولار است و فقط نام شیعه را یدک می کشد ممکن است این مزدوران انعطاف نشان داده و برای جنگ در قره باغ اعلام آمادگی کرده باشند، اما مساله مهم تر آسیبی است که چنین اقدامی به شهرت جمهوری آذربایجان می زند. بسیاری از مردمان آذربایجان این گزارش ها را همچنان ادعایی اثبات نشده یا یک کارزار خبر جعلی آگاهانه با هدف بی اعتبار کردن دولت کشورشان می دانند. مقامات ارمنستان در تلاش آشکار برای جلب حمایت بین المللی، ادعاهای زیادی درباره دخالت ترکیه در درگیری ها مطرح کرده اند. در حقیقت، درک منطق نظامی پشت این حرکت دشوار است. اگرچه در جنگ در اوایل دهه 1990 برخی از مزدوران از جمله چچن ها و افغان ها برای جمهوری آذربایجان جنگیدند، اما این اتفاق از روی نومیدی و به دلیل نابسامانی سیاسی در باکو و نبود ارتش قابل اتکا بود. امروز، ارتش جمهوری آذربایجان ساختاری متفاوت و بسیار تواناتر دارد. با این وجود، جمهوری آذربایجان به تعداد تلفات بسیار حساس است و تاکنون از انتشار آمار شمار سربازان کشته شده در جنگ خودداری کرده است. گزارش های مربوط به دخالت مستقیم ترکیه در جنگ، ارمنی ها را نگران کرده چرا که به نوعی یادآور نسل کشی ارامنه در سال 1915 در امپراتوری عثمانی است. بیشتر مباحثات در ارمنستان پیرامون جنگ اکنون به تهدید ترکیه در آن مربوط می شود. 

ملاحظات

•    گزارش واصله از ارمنستان حاکی از آن است که نیروهای افغان نیز در این منازعه شرکت داشته اند اما افغانستان این ادعا را رد کرده است.

•    همچنین در این گزارش از انجام اقدامات ضد حقوق بشری توسط مزدوران طرف آذربایجانی صحبت شده که با توجه به انگیزه های مالی این مزدوران انجام اینگونه اقدامات می تواند حاکی از خشونت این نیروها باشد که اگرچه اکنون برنامه منسجمی ندارند اما ممکن است در آینده سازماندهی شوند.