احتمال فعال شدن مکانیسم ماشه توسط اروپایی ها در صورت عملیاتی شدن طرح مجلس

دیپلماسی ایرانی – دبیرخانه شورای‌عالی امنیت ملی دیروز (شنبه) پیرامون حاشیه‌سازی‌های اخیر در مورد تصویب قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها بیانیه‌ای صادر کرد. در این بیانیه  چنین آمده است: «مراحل مختلف تدوین این طرح تا تصویب نهایی آن بر‌اساس روال و مقررات متعارف و قانونی مجلس انجام شده و دبیرخانه دخالتی در آن نداشته است. روشن است که مجلس محترم نیز الزامی برای اخذ موافقت دبیرخانه و دستگاه‌های دیگر مگر آنچه در چارچوب قانون اساس و شرع مقدس رعایت آن توصیه شده و توسط شورای محترم نگهبان مورد نظارت قرار می‌گیرد، نداشته است. نظر کارشناسی دبیرخانه درخصوص مراحل شکل‌گیری، تکمیل و تصویب قانون اقدام راهبردی برای رفع تحریم‌ها و صیانت از حقوق مردم این است ‌که قانون فوق مسئله خاصی به زیان مصالح ملی ایجاد نمی‌کند و برعکس، آنچه برخلاف مصالح ملی بوده و مورد نگرانی می‌باشد همین جنجال‌هاست که شأن و جایگاه نهادهای قانونی کشور را مورد خدشه قرار داده و به وحدت و انسجام ملی خسارت وارد می‌کند. بدون شک اظهارنظرها و رفتارهایی که طی روزهای اخیر شاهد آن بودیم، مصالح و منافع ملی را قربانی اغراض و منافع گروهی و جناحی نموده و ضمن آنکه هیچ‌گونه نفعی برای کشور نداشته، پیام و آدرس غلط به دشمنان منتقل می‌کند. در این میان توسل ابزاری به ارزش‌های عالی نظام و انقلاب به‌ویژه موضوع شهادت دانشمند خدوم و انقلابی شهید محسن فخری‌زاده و دستمایه قراردادن آن در مجادلات سیاسی و جناحی به‌ویژه از سوی آنهایی که انتظار است در موقعیت کنونی، تمام اهتمام خود را مصروف تحکیم وحدت و انسجام ملی و ساماندهی اوضاع کشور نمایند و در تدارک پاسخ کوبنده به دشمن غدار باشند، سؤالات بزرگی را ایجاد نموده و به هیچ وجه قابل توجیه نمی‌باشد». به نظر می رسد این بیانیه با این ادبیات تیر خلاص دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی باشد. چرا که با توجه به مخالفت صریح رئیس جمهور با این طرح، بسیاری از کارشناسان معتقد بودند که احتمالاً حسن روحانی، نه به عنوان رئیس جمهور، بلکه به عنوان رئیس شورای عالی امنیت ملی، عدم اجرای مصوبات و یا حداقل تاخیر در اجرای آن را تا پایان حیات دولت دوازدهم را از کانال شورای عالی امنیت ملی پی خواهد گرفت و از کانال این شورا مانع از تحقق این طرح خواهد شد. اما با توجه به بیانیه دیروز شنبه دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی مبنی بر تایید و حمایت از طرح مجلس به نظر می‌رسد که با مسدود شدن پیگیری عدم اجرایی مصوبات طرح مذکور از طریق شورای عالی امنیت ملی اکنون دولت مجبور است مفاد این طرح را در دستور کار خود قرار دهد. حال  با صدور این بیانیه آیا اجرایی شدن این طرح در دستور کار دولت خواهد بود؟ در این صورت تبعات سیاسی، امنیتی و دیپلماتیک اجرای مفاد طرح مذکور با توجه به اینکه ۲۶ آذر شاهد برگزاری نشست کمیسیون مشترک برجام در وین، پایتخت اتریش هستیم، چه خواهد بود؟ آیا آن گونه که برخی معتقدند نتیجه مستقیم و محتوم اجرایی شدن مفاد این طرح می‌تواند به فعال کردن مکانیسم ماشه بینجامد؟ دیپلماسی ایرانی پاسخ به این سوالات را در گفت وگویی با سید جلال ساداتیان، سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در انگلستان و تحلیلگر مسائل بین‌الملل پی گرفته است که در ادامه می‌خوانید:

با تصویب کلیات طرح مجلس موسوم به اقدام راهبردی برای لغو تحریم ها و تاییدیه شورای نگهبان سرانجام این طرح به صورت قانون، چهارشنبه هفته گذشته به دولت برای اجرا ابلاغ شد. با توجه به مخالفت صریح رئیس جمهور با این طرح، بسیاری از کارشناسان معتقد بودند که احتمالاً حسن روحانی، نه به عنوان رئیس جمهور، بلکه به عنوان رئیس شورای عالی امنیت ملی، عدم اجرای مصوبات و یا حداقل تاخیر در اجرای آن را تا پایان حیات دولت دوازدهم را از کانال شورای عالی امنیت ملی پی خواهد گرفت و از کانال این شورا مانع از تحقق این طرح خواهد شد. اما با توجه به بیانیه دیروز شنبه دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی مبنی بر تایید و حمایت از طرح مجلس به نظر می‌رسد که با مسدود شدن پیگیری عدم اجرایی مصوبات طرح مذکور از طریق شورای عالی امنیت ملی اکنون دولت مجبور است مفاد این طرح را در دستور کار خود قرار دهد. خصوصا که برخی مواد آن مانند ماده یک در خصوص افزایش غنی سازی ۲۰ درصد و یا ماده دوم طرح در رابطه با افزایش ظرفیت غنی سازی و تولید اورانیوم غنی سازی شده با سطح غنای متناسب هر یک از مصارف صلح آمیز کشور به میزان ماهانه حداقل ۵۰۰ کیلوگرم را بدون فوت وقت از روز ابلاغ طرح برای دولت لازم الاجراست. از نگاه شما اجرایی شدن مصوبات این طرح تا چه اندازه حساسیت را در طرف های برجامی به وجود خواهد آورد، خصوصاً اینکه ۲۶ آذر شاهد برگزاری نشست کمیسیون مشترک برجام خواهیم بود؟

بدون شک بر خلاف ادعای نمایندگان که معتقدند طرح اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها، نه تلاشی برای خروج از برجام، بلکه برای حمایت از آن و وا داشتن طرف های برجامی به انجام تعهدات خود است، طرح مذکور در بیرون این پالس دیپلماتیک و سیاسی را مخابره خواهد کرد که جمهوری اسلامی ایران در اقدام جدی، ذیل گریز هسته‌ای به دنبال خروج مستقیم از برجام است. چرا که تک تک مفاد به خصوص ماده یک تا پنج طرح مذکور که باید از طرف دولت و سازمان انرژی اتمی به مرحله اجرا درآید قطعاً به معنی خروج از برجام تلقی خواهد شد. با توجه به این نکته و نیز واکنش طرف های برجامی در چند روزی که از تصویب دو فوریت، تصویب کلیات آن و تاییدیه نهایی شورای نگهبان می‌گذرد، شاهد هستیم که این طرح مجلس نگرانی های جدی را در آنها به وجود آورده است. حتی کشوری مانند روسیه نیز اکنون به شدت نگران از اجرای این طرح و به دنبالش تبعات منفی سیاسی و دیپلماتیک آن است. بنابراین قطعاً اگر تا ۲۶ آذر ماه دولت یا سازمان انرژی اتمی هر اقدامی برای به اجرا درآوردن مصوبات این طرح داشته باشد می‌توان فضای دیپلماتیک نشست پیش رو را به شدت تحت الشعاع قرار دهد. البته همانگونه که اشاره کردم این مسئله به این مهم بستگی دارد که دولت تا زمان برگزاری نشست چقدر در اجرای مفاد طرح مذکور پیش رفته است و تا چه اندازه مصوبات را به مرحله اجرا در آورده است. اما در یک نگاه واقع بینانه به نظر من تک تک مفاد این طرح به قدری تند و رادیکال است که اجرایی شدن حتی یک مصوبه این طرح می‌تواند فضای دیپلماتیک کنونی را به شدت متشتت کند و عملاً مذاکرات برجامی به محاق بکشاند. 

اما محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه پنج شنبه گذشته و در نشست مجازی «گفت و گوهای مدیترانه ای»‌ عنوان کرد که اگر اروپایی ها و ایالات متحده آمریکا در عمل به تعهدات خود جدی باشند مفاد طرح اقدام راهبردی برای لغو تحریم ها اجرایی نخواهد شد. در صورتی که اینجا مسئله «زمان» بسیار تعیین کننده خواهد بود. چرا که تا زمان روی کار آمدن جو بایدن و انجام اقدامات عملی دولت آتی ایالات متحده آمریکا مبنی بر بازگشت به برجام، لغو تحریم ها و به دنبال آن چراغ سبز به اروپایی‌ها برای عمل به تعهداتشان فاصله بسیار زیادی وجود دارد، خصوصا که جو بایدن اکنون ترمیم روابط خود با اروپا، ناتو و رسیدگی به مشکلات داخلی به ویژه مدیریت شیوع بیماری کرونا را در اولویت قرار داده است. این در حالی است که پیرو سوال قبلی بیشترین بازه و فرجه زمانی برای عملیاتی شدن اقدامات در طرح مذکور از جانب دولت و سازمان انرژی اتمی پنج ماه (مصوب ماده چهارم طرح) است. بماند که برخی از مفاد آن (ماده اول و دوم) باید به فوریت و بدون فوت وقت از روز ابلاغ طرح دولت به (چهارشنبه هفته گذشته) به مرحله اجرا درآید؟

واقعیت آن است که محمد جواد ظریف هم مانند حسن روحانی با مفاد این طرح مخالف است، چرا که وی هم بر این باور است که در شرایط حساس کنونی اجرایی کردن مفاد این طرح می‌تواند فضای دیپلماتیک که با روی کار آمدن جواد می‌تواند به آرامش و ثبات برسد را دستخوش تغییر خواهد کرد. لذا رئیس دستگاه سیاست خارجی با طرح این مواضع و سخنان سعی کرده از از یک سو یک نگرانی را در اروپایی ها و آمریکا برای تعجیل در عمل به تعهدات برجامیشان به وجود آورد و در عین حال این نگرانی را هم مرتفع کند که مفاد این طرح در صورتی که اروپایی ها و آمریکا به تعهدات برجامی خود عمل کنند به مرحله اجرا در نخواهد آمد. یعنی ظریف یا این سخنان تومان یک هشدار و یک رفع نگرانی را به طرف های مقابل داده است.

یعنی از چهارشنبه گذشته و با ابلاغ این طرح به دولت برای اجرای مفاد آن، عملا جمهوری اسلامی ایران و به خصوص مجلس توپ را در زمین آمریکا و اروپا انداخته است؟ آیا اساسا تهران این توان را دارد؟

در میدان عمل و در واقعیت به نظر می رسد که اگرچه در ظاهر با این طرح اکنون توپ در زمین اروپا و آمریکاست، اما قطعاً واشنگتن و تروئیکای اروپایی در زمین مد نظر ایران بازی نخواهند کرد، بلکه واکنشی را نشان خواهند داد که تهران مجبور به  عقب نشینی، نه تنها از این مفاد طرح اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها، بلکه عقب‌نشینی از گام های کاهش تعهدات برجامی خواهد شد. به عبارت دیگر اگر تهران مصمم و مصر به انجام مفاد این طرح باشد قطعاً طرف های اروپایی برجام( آلمان، فرانسه و انگلستان) و نیز روسیه و چین نیز در یک اقدام مشترک در جبهه ایالات متحده آمریکا قرار خواهند گرفت و با توجه به حساسیت بالایی که از جانب اروپایی ها در خصوص برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران وجود دارد قطعاً با هرگونه اقدامی مبنی بر اجرایی کردن مصوبات این طرح زمینه شکل گیری اجماع جهانی، هم در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و هم شورای حکام به وجود خواهد امد و در نهایت اروپایی‌ها توپ را به زمین ایران خواهند انداخت. چون قطعاً مکانیسم ماشه را فعال خواهند کرد و تمام شش قطعنامه پیشین و تحریم های مربوطه اعمال خواهد شد. در این صورت دیگر حق وتوی روسیه و چین هم ارزشی ندارد و پرونده فعالیت های هسته ای ایران دوباره به شورای امنیت ارجاع داده خواهد شد. هر چند که با توجه به واکنش اولیانوف بعید است که مسکو و کرمیلن هم بخواهند بر خلاف اجماع جهانی در حمایت از تهران اقدامی انجام دهند.  

با این تحلیلی که شما ارائه کردید آیا این ظن و گمان وجود ندارد که مجلس یازدهم از اساس و به عمد به دنبال بالا بردن حساسیت طرف های برجامی تا مرز فعال شدن مکانیسم ماشه و ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت است تا از این طریق زمینه بازگشت بایدن به برجام و مذاکرات احتمالی مختل شود. به هر حال هر فردی با اندک شناخت از تحولات دیپلماتیک به خوبی به تبعات به شدت مخرب اجرای این طرح واقف است، چه رسد به نمایندگان مجلس؟

من نمی خواهم به تخریب مجلس یازدهم بپردازم. به هر حال همانگونه که در قانون جمهوری اسلامی ایران مصوب شده است مجلس توان و اختیار ورود به هر موضوعی را دارد و بنا به صلاح دید خود می‌تواند در قالب طرح و یا لایحه دولت، قوانینی برای مدیریت هرچه بهتر کشور وضع کند. اما به نظر می‌رسد که با توجه به شرایط حساس کنونی و نیز با توجه به اینکه ابعاد فعالیت های هسته ای ایران یک مسئله فراقوه‌ای است و باید در یک نگاه کلان و جایی مانند مجمع تشخیص مصلحت نظام و یا شورای عالی امنیت ملی در خصوص آن تعیین تکلیف شود و با تدبیر و منویات مقام معظم رهبری پیش رود، آنچه که به نظر می‌رسد در یک هفته گذشته، ذیل تصویب دو فوریت و کلیات طرح اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها در مجلس شورای اسلامی صورت گرفته است تابع برخی خط دهی های سیاسی، حزبی و جریانی در داخل باشد. چون این طرح در این شرایط اساساً فراتر از نیازمندی های واقعی کشور است و گامی در جهت تقویت قوه مجریه، به خصوص وزارت امور خارجه و سازمان انرژی اتمی نیست. بلکه این طرح از سوی نمایندگان مجلس بیشتر با هدف مختل کردن مذاکرات و بر خلاف منافع ملی به دولت ابلاغ شده است. پیرو این نکت واقعیت آن است که این طرح منافع ملی کشور را با تهدید مواجه خواهد کرد. چون دونالد ترامپ درطول دوران ریاست جمهوری خود با اقدامات متعدد و متنوع از خروج از برجام گرفته تا اعمال سیاست فشار حداکثری و پیگیری تحریم های تقریباً بی سابقه علیه جمهوری اسلامی ایران و فشار به جامعه جهانی برای ایجاد اجماع بین‌المللی علیه تهران بر آن بود که تهران در یک اقدام انتحاری و خارج از عقلانیت دیپلماتیک اقدام به خروج از برجام کند، اما به هر حال کشور توانست با یک مدیریت و با وجود مشکلات متعدد و فراوان، شرایط را پیش ببرد و دونالد ترامپ را در این مسئله ناکام بگذارد. اکنون که در روزهای پایانی دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ قرار داریم و به نظر می رسد با روی کار آمدن بایدن فضای دیپلماتیک قدری مثبت شود، این طرح می تواند همه چیز را به هم ریزد. حال در راستای نکته شما این که نمایندگان به عمد و در یک همزمانی معنادار با تحولات منطقه ای و بین المللی کلیات این طرح را تصویب کردند و با عجله تاییدیه شورای نگهبان را گرفتند و آن را به دولت ابلاغ کردند تا مفاد آن اجرایی شود یا خیر، جای سوال و اما و اگر دارد. لذا این طرح، چه با هدف انتخابات ۱۴۰۰ و در اختیار گرفتن کرسی پاستور بوده، چه با هدف اینکه دولت را در چند ماه پیش رو در زمینه دیپلماسی و مذاکره ناکام بماند تا به توفیقی دست پیدا نکند یا هر هدف دیگری که پشت کشیدن این طرح، تصویب کلیات آن و ابلاغش به دولت وجود داشته باشد، در شرایط کنونی منافع کشور را تامین نخواهد کرد.