جنگ نفتی هم زمان روسیه با عربستان و امریکا

نویسنده: شهره پولاب، دکترای جغرافیای سیاسی

دیپلماسی ایرانی: هشتمین نشست اوپک و "اوپک پلاس" در روزهای پنجم و ششم مارس 2020 در وین با سیاست هماهنگ کردن میزان عرضه نفت جهت جلوگیری از نوسان‌های غیرمترقبه بهای نفت خام برگزار شد. در حالی که عربستان سعودی به عنوان یکی از مهمترین اعضای اوپک بر ضرورت کاهش تولید اصرار داشته، روسیه از اعضای اوپک پلاس حاضر به کاهش سقف تولید نفت خود نبوده است. وزیران نفت اوپک کاهش یک میلیون بشکه ای از تولید اوپک را مشروط به کاهش 500 هزار بشکه ای تولید کشورهای دیگر نموده بودند که با مخالفت روسیه در محدودیت تولید نفت روبه رو شدند و این عدم توافق موجب پایین آمدن قیمت نفت خام در بازارهای جهانی به میزان بیش از 7 درصد شد.
 
شیوع ویروس کرونا در بیش از 70 کشور جهان موجب کاهش تقاضای نفت و به تبع آن افت شدید قیمت به محدوده 30 دلار در هر بشکه شده است. عدم وجود توازن در عرضه و تقاضا در بازار جهانی نفت همراه با کاهش رشد اقتصادی کشورهای عمده مصرف کننده نفت از عوامل موثر در کاهش قیمت نفت بوده است. بازارهای جهان که به به توافق بین ریاض و مسکو و سایر تولید کنندگان اوپک و غیر اوپک امیدوار بودند، پس از اتمام مذاکرات بین پادشاه عربستان سعودی و رهبر غیر اوپک روسیه نتوانستند افق روشنی را برای این حامل انرژی ترسیم کنند. اما به نظر می رسد اختلاف نظر دو غول تولیدکننده نفت -روسیه و عربستان سعودی- سیاست "تسلط انرژی" ایالات متحده را در صادرات نفت به اروپا و آسیا نشانه رفته که نتیجه آن اتخاذ تصمیماتی است که آینده را برای اوپک، عربستان، روسیه و آمریکا مهم و حیاتی خواهد کرد.

ایالات متحده در سال 2014 با انقلاب در تکنولوژی نفت شیل (shale)  توانست بخش بزرگی از بازار جهانی نفت را به تصرف خود درآورد. تولید نفت شیل در سال های بعد از حدود 4/0 میلیون بشکه در روز به بیش از 4 میلیون بشکه افزایش یافت. در نارضایتی از این وضعیت عربستان با سرازیر کردن نفت به بازارهای جهان درصدد مقابله برآمد تا با کسب میلیاردها دلار ذخایر ارزی بتواند در مقابل افت سود در دراز مدت مقاومت کند. رکود اقتصادی سال های 2015 و 2016 و نیاز به کاهش قیمت نفت در چین فرصتی بود تا عربستان سعودی و روسیه بتوانند درآمدشان را همچنان پایدار نگه دارند. در سال 2016 دو کشور به این نتیجه رسیدند که در همکاری با یکدیگر و نه به تنهایی، می توانند قیمت جهانی نفت را تغییر دهند. 

ایالات متحده در ماه های اخیر با مجموع تولیدات نفت خود با نزدیک به 11 میلیون بشکه در روز عربستان و روسیه را پشت سر گذاشته تا به بزرگترین تولید کننده نفت در جهان تبدیل شود. با این وجود اتحاد ریاض و مسکو همچنان ادامه داشت زیرا هیچ گونه اختلال اساسی در بازار انرژی وجود نداشت تا وقتی که ویروس کرونا باعث کاهش تقاضای نفت در آسیا خصوصا در چین شد. از این زمان عربستان سعودی و روسیه وارد یک فاز جدید شدند که در آن می بایست میان ادامه همکاری دو کشور و یا ورود به یک بازار رقابتی تر یک مورد را انتخاب کنند.

پر واضح است که ورود روسیه و عربستان سعودی به این فاز جدید می تواند به اقتصاد هر دو کشور آسیب برساند. کاهش سهام شرکت های ملی "روس نفت" و "آرامکو" در حال حاضر دلیلی بر این ادعا خواهد بود. عربستان سعودی برای ایجاد تعادل در بودجه خود نیازمند قیمت نفت حدود 47.50 تا 50 دلار در هر بشکه بوده و روسیه نیز که به میزان زیادی وابسته به صادرات نفت است، برای حفظ تعادل بودجه خود به قیمت بالاتر از 45 دلار در هر بشکه نیاز دارد. با توجه به اختلاف کم قیمت مورد نیاز در هر بشکه نفت، این سوال در ذهن شکل می گیرد که چرا روسیه برای تثبیت قیمت نفت به توافق با اوپک برای کاهش تولید همکاری نکرد؟

روسیه عضو اوپک نیست اما جزء سه تولید کننده برتر نفت جهان است که طی چند سال اخیر با این گروه همکاری داشته تا قیمت نفت را با تثبیت سطح تولید تنظیم کند. عدم توافق اوپک پلاس با اوپک بر سر کاهش تولید  توانسته فرصت مناسبی برای مسکو برای تاثیر گذاری بر صادرات نفت آمریکا ارزیابی شود. در چندین استدلال می توان به چگونگی انتخاب رویارویی و نه توافق روسیه در مقابل عربستان پرداخت: 

اول آن که روسیه از همراهی با عربستان در کاهش تولید امتناع ورزید چون سیاست گذاران نفت روسیه معتقدند که هر گونه کاهش تولید فرصتی خواهد بود برای تولیدکنندگان شیل ایالات متحده که از سال 2016 از کاهش تولید اوپک به نفع خود بهره برده اند. فلج شدن نفت شیل آمریکا با نیاز به قیمت 50 دلار در هر بشکه، از طریق ورشکستگی های بیشمار و محدود شدن بودجه برای بقای شرکت ها و در نهایت تولید بسیار پایین تر در سال های 2020 و 2021 می تواند در راستای اهداف روس ها برای نزول نفت شیل به رتبه سوم تولید کنندگان باشد.  

اما این استدلال نمی تواند یک واقعیت را نادیده بگیرد که اگر چه تولید نفت شیل در شرایط رکود قیمت ها ضربه خواهد خورد، اما ترک بازار از سوی تولیدکنندگان آمریکایی دور از منطق بوده و احتمال بازگشت به بازار در صورت اولین بارقه های افزایش قیمت بسیار بالا است. بنابراین احتمال می رود که بازی روسیه محکوم به شکست شود.

همچنین از آن جایی که صنعت نفت و گاز تقریباً 8 درصد تولید ناخالص داخلی ایالات متحده را تشکیل می دهد که تنها 10 درصد سهم در نرخ رشد اقتصادی دارد، این کشور به راحتی می تواند تولید نفت خود را کاهش دهد. این امر برای همه اقتصادهایی که خود را از وابستگی نفتی جدا می کنند، صدق می کند. در حالیکه تحمل قیمت پایین نفت برای بازیگرانی که وابستگی اقتصادی به فروش نفت دارند مشکل خواهد بود. در شرایطی که تولید نفت و گاز 15 درصد از تولید ناخالص داخلی روسیه را تشکیل می دهد و سهم تولید ناخالص داخلی در رشد اقتصادی تقریبا 99 درصد است، کاهش تولید نفت اثر مستقیم و فاحشی در نرخ رشد اقتصادی روسیه خواهد داشت.  

دوم آن که بخش دیگر از سیاست روسیه را در مخالفت با عربستان برای کاهش میزان تولید و مجبور شدن عربستان به کاهش یک جانبه تولید را می توان در زیان ناشی از افت قیمت نفت و ضررهای حاصل از آن در اقتصاد عربستان در نظر گرفت. در تایید این استدلال می توان گفت که سعودی ها هم مانند روس ها به لحاظ تعادل در بودجه از وضعیت مطلوبی برخوردار نیستند. اما تفاوت دو کشور در این است که اولا هزینه های تولید نفت عربستان به طور قابل توجهی پایین تر از هزینه های تولید در روسیه بوده و دوم این که ذخایر نفتی ریاض 5/2 برابر بیشتر از روسیه است. بنابراین عربستان در شرایطی که تقاضا برای نفت وجود داشته باشد، امکان استخراج بیشتر را خواهد داشت. چنانچه در روز 10 مارس و تنها چند روز بعد از اجلاس اوپک، امین ناصر مدیر عامل شرکت ملی نفت عربستان "آرامکو" از افزایش تولید نفت از ماه آوریل 2020 به میزان ۱۲ میلیون و ۳۰۰ هزار بشکه در روز خبر داد. 

سوم آن که از منظر روسیه توافق با عربستان برای کاهش تولید به منظور بالا نگه داشتن قیمت نفت می تواند به نفع صنعت شیل و اقتصاد امریکا باشد. بنابراین روسیه همکاری با سعودی ها را به زمان دیگری موکول می کند. 

مسکو امیدوار بود که ریاض را در همراهی با سیاستهایش در کنار خود داشته باشد تا ضربه وارده بر اقتصاد تولیدکنندگان شیل آمریکایی قوی تر باشد. در حالیکه استراتژی نفتی ریاض موجب دور شدن از مسکو و اوپک پلاس شده است. حاصل برهم خوردن ائتلاف پرشور عربستان سعودی و روسیه آن خواهد بود که مسکو راه جدیدی را در پیش گیرد که در آن همزمان هم به رقابت با ایالات متحده و هم عربستان می پردازد. با همه این اوصاف می توان گفت با توجه به شکنندگی اقتصاد مسکو و ریاض، ادامه مبارزه به نفع هیچ یک از دو کشور نخواهد بود.