خاورمیانه تنها شیعه و سنی نیست

نویسنده: ست جی. فرانتزمن

دیپلماسی ایرانی: خاورمیانه از لبنان گرفته تا ایران بار دیگر شاهد دور جدیدی از اعتراض های مردمی است که عوامل متعددی در شکل گیری آنها نقش داشته است؛ اما این مرتبه، اختلافات متداول اهل سنت و شیعه که در دهه های گذشته عامل برخی از دیگر درگیری ها در منطقه بوده، در این ناآرامی ها نقشی ندارد. این کاهش درگیری های مذهبی-فرقه ای نشان می دهند که تقسیم خاورمیانه به بلوک های مذهبی یک دیدگاه ساده انگارانه است. یک گزارش اطلاعاتی 700 صفحه ای از ایران که به تازگی فاش شده، شواهد تکان دهنده ای از چگونگی همکاری گروه های سیاسی و مذهبی شیعه و سنی در برابر دشمنان مشترک ارائه می دهد.

گزارش های اطلاعاتی ایران که 18 نوامبر توسط «اینترسپت» و «نیویورک تایمز» منتشر شد، از جلسه ای بین سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و اخوان المسلمین حکایت دارد. نیروهای قدس سپاه پاسداران نماینده قدرتمندترین کشور شیعه جهان هستند و اخوان المسلمین هم یک نیروی سنی بدون کشور، اما با نفوذ در حوزه های سیاست و مذهب در جهان اسلام سنی به شمار می رود. از این رو، این سوال پیش می آید که چرا نمایندگان این دو سازمان در سال 2014 در هتلی در ترکیه به گفت و گو نشسته اند تا استراتژی منطقه ای خود را تعیین و درباره چگونگی همکاری با یکدیگر صحبت کنند؟ به این دلیل که آنها یک سری دشمن های مشترک داشته اند که از نمونه آنها می توان به عربستان سعودی، رژیم عبدالفتاح السیسی در مصر که در سال 2013 اخوان المسلمین را از قدرت کنار زده و اسرائیل اشاره کرد. البته آنها در غرب نیز دشمنان مشترکی دارند و این در حالی است که ایران، ایالات متحده را رقیب اصلی خود در جهان می داند.

بیش از یک دهه پیش که عراق به ورطه شرورانه کشتارها میان شورشی های تحت حمایت القاعده و شبه نظامیان شیعه سقوط کرد، ساده تر این بود که به خاورمیانه به مثابه صحنه درگیری ها بین دو فرقه مذهبی نگاه کرد. اما اگر چنین دیدگاهی درست بود، کشورهایی با اکثریت جمعیت سنی مانند ترکیه باید با کشوری با اکثریت جمعیت شیعه مثل ایران درگیر جنگ می شد. از این رو، شاید بتوان گفت همانطور که موسسه بروکینگز در سال 2018 مطرح کرده، درگیری های کنونی در خاورمیانه نوعی درگیری نوین در کشورهای ناکام است که در نتیجه رقابت های سیاسی، ملی گرایی و ژئواستراتژیک تشدید شده است.

هیچ شکی نیست که وحشیگری های داعش که در زمان حمله به عراق در سال 2014 بیش از هزار نفر از جمعیت شیعه این کشور را به قتل رساند، بدترین حالت افراط گرایی سنی را نشان می دهد. برخی از سیاست گذاران پیشنهاد ایجاد یک «دولت سنی» در عراق را مطرح کردند. جان بولتون، مشاور امنیت ملی سابق ایالات متحده، هم در سال 2015 همین ایده را مطرح کرده بود. 

اما قدرت های منطقه ای در خاورمیانه آن اندازه ای که دیگران تصور می کنند، مبتنی بر مذهب و رقابت های مذهبی نیستند. طالبان در افغانستان شیعیان را مورد آزار و اذیت قرار دادند، اما اخیرا با ایران جلساتی داشته اند. ترکیه و قطر هم متحد یکدیگر هستند و هر دو با ایران علیه عربستان سعودی و امارات متحده عربی (امارات) در خلیج فارس همکاری می کنند. ترکیه با حماس همکاری می کند چرا که حزب حاکم عدالت و توسعه در ترکیه و حماس هر دو به اخوان المسلمین نگرش مثبتی دارند. ایران نیز از حماس در غزه حمایت می کند. نبردهای اخیر بین اسرائیل و گروه جهاد اسلامی فلسطین در غزه نیز با حمایت ایران از این گروه فلسطینی مرتبط است. اعضای حماس در گذشته در دمشق در سوریه و قطر بوده اند و این در حالی است که دمشق کانال اصلی در حمایت ایران از حزب الله در لبنان به شمار می رود. جای تعجب ندارد که گروه جهاد اسلامی فلسطین نیز عناصری در دمشق دارد.

این اسناد فاش شده حاکی از برنامه اخوان المسلمین برای همکاری با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نشان می دهند که همه چیز در خاورمیانه مبتنی بر یک نظام دو دویی داده نیست. یک زمانی درگیری «اسرائیل و فلسطین» مطرح بود و زمانی هم کشورهای عربی به سادگی به دو دسته کشورهای طرفدار اتحاد جماهیر شوروی سابق و کشورهای طرفدار ایالات متحده تقسیم می شدند. بعدها مباحثاتی درباره تقسیم بندی خاورمیانه بر مبنای «سیاست قبیله ای» و بعدتر هم بر مبنای اختلافات فرقه ای شیعه و سنی مطرح شد. واقعیت این است که درست همانند یک کیک چند لایه، همه این موارد یعنی قبیله، دین، سلطنت و ملی گرایی بخشی از هویت را تشکیل می دهند و نقش مخصوص به خود را ایفا می کنند.

در برخی موارد همچون مقابله با خشونت های داعش، ممکن است هویت شیعه در وهله اول مد نظر قرار بگیرد. در دیگر موارد، ممکن است روابط مصلحتی مطرح باشند. امروز، ترکیه و ایران که در دوران امپراطوری عثمانی و پارسی رقیب یکدیگر به شمار می رفتند، در برخی مسائل با یکدیگر همکاری می کنند و یکی از دلایل این همکاری مخالفت هر دوی آنها با عربستان سعودی و اسرائیل است. ممکن است ماهیت این روابط روزی تغییر کنند، اما مساله اینجاست که همیشه نمی توان به سادگی از فاکتور مذهب برای توضیح این تغییرات در اتحادها استفاده کرد.

ایران سعی کرده یک خط ارتباطی مبتنی بر سپاه پاسداران انقلاب اسلامی عمدتا متشکل از گروه های شیعه را از لبنان تا عراق تشکیل دهد؛ اما در در عین حال، می خواهد بدون توجه به دین با سایر کشورها همکاری داشته باشد و این بدان معناست که گروه های سیاسی اسلامی مانند سپاه یا اخوان، در برابر دشمنان مشترک با یکدیگر همراه خواهند شد.

منبع: هیل / مترجم: طلا تسلیمی