جای خالی ایران در الگوی ۱+ ۵ در آسیای مرکزی

نویسنده: ولی کوزه گر کالجی، پژوهشگر ارشد مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری و عضو شورای علمی موسسه ایراس

دیپلماسی ایرانی: طی سال های اخیر منطقه آسیای مرکزی در حوزه های مختلفی نظیر منابع آبی، کریدورهای ارتباطی، مسائل مرزی و ارضی و خطوط انتقال انرژی وارد مرحله جدیدی از غیرامنیتی سازی و تنش زدایی شده است. این روند پس از درگذشت ناگهانی اسلام کریم اف در سپتامبر 2016 میلادی و به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف از شتاب بیشتری نیز برخوردار شده است که تنش زدایی و بهبود مناسبات ازبکستان با تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان از جمله نتایج مهم تحول در سیاست خارجی ازبکستان به شمار می رود. کوشش کشورهای منطقه آسیای مرکزی در برگزاری نشست­های پنج جانبه بدون حضور سایر قدرت­های بیرونی از جمله چین و روسیه نشانه دیگری از کاهش سطح اختلافات، تسریع روند تنش­زدایی و غیر امنیتی ­سازی و نیز افزایش سطح همکاری­های منطقه­ ای است. برای نخستین بار، اجلاس پنج کشور آسیای مرکزی با حضور چهار رئیس جمهور شامل نورسلطان نظربایف (قزاقستان)، شوکت میرضیایف (ازبکستان)، سارانبای ژئنبیک­اف (قرقیزستان) و امام­علی رحمان (تاجیکستان) و آقجا نوربردیوا (رئیس مجلس ترکمنستان) در ۱۸ مارس ۲۰۱۸ در شهر آستانه قزاقستان برگزار شد. در ادامه این روند، وزیران امور خارجه پنج کشور آسیای مرکزی در 22 جولای (31 تیر 1397) در شهر چولپون- آتا[1] قرقیزستان با یکدیگر دیدار کردند و متعاقب آن نشست مقامات کشورهای مؤسس بنیاد بین­ المللی نجات دریاچه آرال در منطقه گردشگری «آوازه» در شهر «ترکمن باشی» در 24 اوت 2018 میلادی (2 شهریور 1397) با حضور روسای جمهور پنج کشور منطقه آسیای مرکزی برگزار شد که تداوم این دیدارها در سطح مقامات ارشد پنج کشور منطقه گویای تحول جدید و متفاوتی از نظر غیرامنیتی­ سازی و شکل­ گیری زمینه ­های همکاری و هم گرایی منطقه ­ای پس از گذشت بیست و هفت سال از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال کشورهای منطقه آسیای مرکزی است.

شکل گیری الگوی 1+5 بین اتحادیه اروپا، ایالات متحده آمریکا، ژاپن و هند با پنج کشور آسیای مرکزی را باید در همین راستا مورد توجه قرار داد. این ترکیب برای نخستین بار برای اطلاق به همکاری ­های پنج کشور منطقه آسیای مرکزی با ایالات متحده آمریکا مورد استفاده قرار گرفت؛ البته با این تفاوت که در نگارش انگلیسی آن به جایP5+1 که در مورد مذاکرات هسته ­ای ایران به کار می­ رفت، از ترکیب C5+1 برای نشان دادن ترکیب کشورهای آسیای مرکزی و آمریکا استفاده شده است. ترکیب C5+1 برای نخستین بار در جریان سفر جان کری، وزیر امور خارجه وقت ایالات متحده آمریکا به منطقه آسیای مرکزی مطرح شد؛ سفری که از ۳۱ اکتبر تا ۳ نوامبر ۲۰۱۵ میلادی (۹ تا ۱۲ آبان ۱۳۹۴) به طول انجامید و طی آن جان کری در شهرهای بیشکک، سمرقند، آستانه، دوشنبه و عشق‌آباد با مقامات ارشد پنج کشور منطقه آسیای مرکزی دیدار و رایزنی کرد و علاوه بر دیدارهای جداگانه، برای نخستین بار پس از فروپشی شوروی، اجلاس مشترک آمریکا و پنج کشور منطقه آسیای مرکزی در چهارچوب فرمول ۱+ ۵ (پنج کشور آسیای مرکزی و آمریکا) در شهر سمرقند ازبکستان تشکیل شد.[2] دومین نشست 1+5 در 8 آوریل 2016 میلادی در واشنگتن و سومین نشست 1+5 نیز در حاشیه اجلاس سازمان امنیت و همکاری اروپا در هامبورگ آلمان در 8 دسامبر 2016 میلادی برگزار شد.

این روند پس از روی کارآمدن دونالد ترامپ نیز ادامه یافت و دولت جدید آمریکا نیز با حفظ ساختار اداره آسیای مرکزی و جنوبی در وزارت امور خارجه و طرح های راه ابریشم جدید و آسیای مرکزی، الگوی 1+5 با آسیای مرکزی را تداوم بخشید که دیدار رکس تیلرسون، وزیر امور خارجه سابق آمریکا با وزیران امور خارجه پنج کشور آسیای مرکزی در نیویورک در 22 سپتامبر 2017 به روشنی گویای این امر است.

ژاپن کشور دیگری است که سال ها قبل از ایالات متحده آمریکا کوشش کرد با توجه به حضور رو به گسترش چین در آسیای مرکزی و نقش این منطقه در حوزه تامین انرژی و مناسبات اقتصادی و تجاری، سیاست یکپارچه و هماهنگی را در قبال منطقه آسیای مرکزی در پیش بگیرد. مکانیسم مورد نظر توکیو تحت عنوان اجلاس «آسیای مرکزی + ژاپن»[1] در 28 اوت سال 2004 میلادی شکل گرفت و از آن مقطع تاکنون، اجلاس های مشترک آسیای مرکزی + ژاپن در سطح وزیران امور خارجه در آستانه قزاقستان (28 اوت 2004)، تاشکند ازبکستان (4 مارس 2005)، توکیو ژاپن (10 نوامبر 2012)، بیشکک قرقیزستان (17 جولای 2014) و عشق آباد ترکمنستان (اول می 2017) برگزار شده است. در جریان اجلاس اخیر آسیای مرکزی + ژاپن در عشق آباد، ریاست دوره‌ای اجلاس از ترکمنستان به تاجیکستان واگذار شد و اجلاس آتی در سال 2019 میلادی در شهر دوشنبه برگزار خواهد شد. نکته شایان توجه این که در پنجمین نشست وزرای امور خارجه مذاکرات آسیای مرکزی و ژاپن که سال 2014 میلادی در پایتخت قرقیزستان برگزار شد، قرارداد 10 ساله همکاری‌های متقابل میان کشورهای آسیای مرکزی و ژاپن امضا شد و در راستای همین مکانیسم ، «آبهشینزو»، نخست وزیر ژاپن از تاریخ 22 تا 28 اکتبر سال 2015 میلادی (30 مهر تا 6 آبان 1394) مشابه جان کری، سفر دوره‌ای خود را هم زمان به پنج کشور آسیای مرکزی یعنی قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان انجام داد که به روشنی گویای کوشش ژاپن در اجرای یک سیاست و رویکرد هماهنگ دیپلماتیک در قبال منطقه آسیای مرکزی است.

اتحادیه اروپا دیگر بازیگری است که در چهارچوب الگوی 1+5 رویکرد هماهنگی را در قبال آسیای مرکزی در پیش گرفته است. مهم­ترین هدف اتحادیه اروپا، تحقق اهداف و برنامه های پیش بینی شده در سند «اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی: فرصت های جدید برای مشارکت قوی تر»[1] است که در سال 2019 به تصویب کمیسیون اروپا رسیده است. اتحادیه اروپا در روابط با آسیای مرکزی عمدتاً بر موضوعاتی مانند دموکراسی، حقوق بشر، آزادی های اساسی، رسانه های مستقل و آزاد، مسائل امنیتی- دفاعی (تروریسم، مواد مخدر و افراط گرایی دینی به ویژه در مجاورت افغانستان) و نیز موضوعات اقتصادی (مناسبات تجاری و انتقال انرژی) تاکید دارد. در این راستا، طی سال های اخیر، نشست های منظمی بین مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و وزیران امور خارجه پنج کشور آسیای مرکزی در سطح منطقه و یا بروکسل برگزار شده است که دیدار فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با وزیران خارجه پنج کشور آسیای مرکزی در بیشکک قرقیزستان در 4 جولای 2019 میلادی، پانزدهمین اجلاس مشترک دو طرف در سال های اخیر به شمار می رود.

هند نیز با الگوبرداری از آمریکا، اتحادیه اروپا و ژاپن در سال 2019 میلادی، رویکرد هماهنگ تری را در قبال آسیای مرکزی در پیش گرفته است. در این راستا، نخستین نشست «گفت وگوی هند و آسیای مرکزی»[1] با حضور وزیران امور خارجه پنج کشور آسیای مرکزی، هند و افغانستان در سمرقند ازبکستان برگزار شد. هند علاوه بر رقابت سنتی با پاکستان، منافع متعددی در آسیای مرکزی از نظر سیاسی، امنیتی و اقتصادی دارد. گسترش مبادلات تجاری و بازرگانی از طریق بندر چابهار ایران و افغانستان، اجرای طرح خط لوله گاز تاپی (ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و هند)، تثبیت جایگاه هند در سازمان همکاری شانگهای پس از تبدیل عضویت از وضعیت ناظر به اصلی در سال 2017 میلادی و مقابله مشترک هند و کشورهای آسیای مرکزی با تروریسم، افراط گرایی دینی و قاچاق مواد مخدر از جمله اهداف مهم هند در سطح این منطقه محسوب می شود که دهلی نو امیدوار است در چهارچوب «گفت وگوی هند و آسیای مرکزی» این اهداف را عملی کند.

جمهوری خلق چین نیز کوششی تقریباً مشابه ایالات متحده آمریکا و ژاپن را در سطح منطقه آسیای مرکزی نشان داده است؛ چنانچه شی جی پینگ، رئیس جمهوری چین در جریان سفر دوره ای خود به چهار کشور آسیای مرکزی (ترکمنستان، قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان) در سوم تا سیزدهم سپتامبر 2013 میلادی بود که طرح راه ابریشم موسوم به «یک کمربند- یک راه»[1] را مطرح کرد. به همین دلیل از این سفر جی پینگ تحت عنوان «تور آسیای مرکزی»[2] نیز یاد شده است. و لذا این احتمال می ­رود در آینده الگوی 1+5 بین چین و پنج کشور آسیای مرکزی شکل بگیرد. کشورهای عربی به محوریت عربستان سعودی نیز در سال های اخیر در اجرای یک رویکرد یکپارچه و هماهنگ در قبال این منطقه سعی داشته اند که تشکیل «مجمع همکاری های اقتصادی کشورهای عرب با آسیای مرکزی و آذربایجان»[3] را می توان نماد این رویکرد یکپارچه و هماهنگ دانست.

مجموع مواردی که در رابطه با تحرکات دییپلماتیک ایالات متحده آمریکا، ژاپن، اتحادیه اروپا، هند، چین و کشورهای عربی به محوریت عربستان سعودی در سطح منطقه آسیای مرکزی اشاره شد، یه روشنی گویای کوشش این بازیگران در شکل دهی و اجرای یک رویکرد متوازن مبتنی بر «الگوی 1+5» است. این در حالی است که مروری بر مناسبات دیپلماتیک ایران با کشورهای آسیای مرکزی گویای آن است که ایران در اوایل دهه 1990 میلادی به گونه ای پیشگام این رویکرد متوازن بوده است. چنانچه مرحوم هاشمی رفسنجانی، رئیس‌جمهوری وقت ایران در سال 1373 به جز تاجیکستان که درگیر جنگ داخلی بود، از چهار کشور آسیای مرکزی، یعنی قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان دیدن کرد. متاسفانه این رویکرد متوازن که از آن می‌توان با عنوان «نخستین تور دیپلماتیک ایران در آسیای مرکزی» یاد کرد، در دولت‌های دیگر ایران تکرار نشد.

در واقع، اگر از این منظر به روند سیاست خارجی و مناسبات دیپلماتیک ایران با کشوهای آسیای مرکزی و قفقاز نگریسته شود، می‌توان به این جمع‌بندی رسید که رویکرد تقریباً متوازن ایران در این مناطق از دوران ریاست جمهوری مرحوم هاشمی رفسنجانی به بعد روند نامتوازن‌تری به خود گرفت. بنابراین با توجه به تجربیات گذشته و نسبتاً موفق دیپلماتیک ایران و نیز کوششی که از سوی بازیگرانی مانند ایالات متحده آمریکا، ژاپن، اتحادیه اروپا و هند در شکل دهی و اجرای یک رویکرد متوازن مبتنی بر «الگوی 1+5» در سطح منطقه آسیای مرکزی صورت پذیرفته است، ایجاب می کند که دیپلماسی کلان ایران «رویکرد متوازن در عرصه دیپلماسی» را به صورت جدی تری در سطح این منطقه مورد توجه قرار دهد و زمینه را برای سفر هم زمان وزیر امور خارجه و رئیس جمهور ایران به پنج کشور آسیای مرکزی در قالب «سفر دوره­ای» و «تور دیپلماتیک» فراهم کند.[4] تجربیات کشورهای دیگر نشان می دهد که در صورت برنامه ریزی هدفمند می توان به این مهم دست یافت. تردیدی نیست که در روند پیشبرد «مدیریت رویکرد متوازن در عرصه دیپلماسی»، «توازن» به معنی «تساوی» نیست و ایران متناسب با ظرفیت‌ها و توانایی‌های متفاوت کشورهای آسیای مرکزی می‌تواند سیاست خارجی مورد نظر خود را به پیش ببرد. نکته مهم، حفظ رویکرد متوازن در عرصه کلان دیپلماتیک است که در تنظیم مناسبات ایران با کشورهایی منطقه آسیای مرکزی بسیار حائز اهمیت است.
  
[1] . One Belt One Road
[2] . Central Asia tour
[3] . Forum on Economy and Cooperation of Arab Countries with Central Asian States and Azerbaijan
[4] . ولی کوزه گر کالجی،  شکل‌گیری الگوی 1+5 در آسیای مرکزی: ضرورت مدیریت رویکرد متوازن ایران در عرصه دیپلماسی، موسسه تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران، 3 تیر 1396.
 
[1] . India – Central Asia Dialogue
  5. The    EU   and Central Asia:    New   Opportunities for   a Stronger Partnership 
  
[1] . Central Asia plus Japan
[2] . ولی کوزه گر کالجی،  شکل‌گیری الگوی 1+5 در آسیای مرکزی: ضرورت مدیریت رویکرد متوازن ایران در عرصه دیپلماسی، موسسه تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران، 3 تیر 1396.
   
[1] . Cholpon-Ata
[2] . ولی کوزه ­گر کالجی، سفر وزیر امور خارجه آمریکا به آسیای مرکزی؛ تاملی بر ماهیت و اهداف مکانیسم ۱+ ۵، موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس)، ۷ آذر ۱۳۹۴.

ایراس