بلوغ سیاسی و دیپلماتیک تهران، آنکارا و مسکو برای حل اختلافات در سوریه

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی – نشست یک روزه سران سه کشور ایران، روسیه و ترکیه در بندر سوچی پیرامون مسائل و تحولات سوریه که در پایان با یک بیانیه ۱۷ ماده ای همراه بود یکی از اقدامات جدی دیپلماتیک و سیاسی سه کشور برای مدیریت آینده به شمار می رود. دیپلماسی ایرانی برای بررسی اهداف و دستاوردهای نشست اخیر سوچی که پنج شنبه هفته گذشته برگزار شد و نیز تفاوت این دور از نشست با سه دور پیشین آن، گفت و گویی را با محمود شوری، کارشناس مسائل روسیه و پژوهشگر حوزه بین الملل ترتیب داده است که در ادامه از نظر می گذرانید:

در سایه برگزاری نشست یک روزه سران ایران، روسیه و ترکیه در بندر سوچی پیرامون تحولات جاری در سوریه از نگاه شما اقتضائات این دور از نشست سران سه کشور نسبت به سه دور پیشین آن در چه پارامترهایی خلاصه می‌شود؟

به نظر می رسد که تلاش های سه جانبه ایران، روسیه و ترکیه در قالب نشست سران سه کشور برای رسیدن به یک دستاورد ملموس به منظور پایان دادن به تنش ۷ ساله و جنگ خانمان سوز در سوریه اکنون به مراحل پایانی خود رسیده است. در این راستا من بر این باورم شرایطی که در چند وقت گذشته در تحولات سوریه رخ داده سبب شده تا اهمیت این دور از نشست نسبت به دوره‌های پیشین افزایش پیدا کند، چرا که اکنون مسئله آینده سیاسی سوریه، نحوه برگزاری انتخابات، شرایط بازگشت آوارگان و بازسازی سوریه در کانون رایزنی‌ها و مذاکرات این دور از نشست ها بوده است. لذا به نظر می رسد که این دور از نشست سران سه کشور آخرین تلاش ها برای پیگیری و تحقق روند سیاسی سوریه باشد تا بتوان در سایه این روند ابعاد مختلف تحولات در این کشور را مدیریت کرد. در این رابطه به نظر می رسد که تلاش سه جانبه ایران، روسیه و ترکیه که از دو سال پیش آغاز شده اکنون به یک بلوغ کامل سیاسی و دیپلماتیک رسیده است، به گونه‌ای که اکنون اختلاف نظرها و یا حتی تضاد منافع تهران، آنکارا و مسکو در سایه یک همگرایی سیاسی در حال حل و فصل است. از این رو به تدریج دستاوردهای نشست سران سه کشور به صورت عینی تری در تحولات سوریه در حال خودنمایی است. پس در مجموع شاید بتوان این گونه پاسخ سوال شما را داد که مهمترین تفاوت نشست اخیر سوچی با سه دور پیشین آن به این مسئله بازمی گردد که سران سه کشور ایران، روسیه و ترکیه در این دور از مذاکرات، نه درباره جنگ، بلکه در خصوص آینده سیاسی سوریه به بحث، بررسی و تبادل نظر پرداختند، در صورتی که در اجلاس های گذشته بیشتر تلاش سه کشور برای مدیریت امنیت و نحوه پایان دادن به جنگ در سوریه اختصاص داشت. 

اما مسئله خروج نیروهای نظامی آمریکا از سوریه، اقتضائات ادلب و شرایط خاص و پیچیده کرد های سوریه و شرق فرات اجازه این آینده نگری را به سران ایران، ترکیه و روسیه در قبال تحولات سوریه خواهد داد؟

زمانی که اولین دوره از نشست سران آستانه شکل گرفت کمتر کسی تصور می‌کرد که ایران، روسیه و ترکیه بتوانند در فرصت کوتاهی مسائل و چالش‌های بغرنج سوریه را به نتیجه برسانند و یا آن را مدیریت کنند. در این راستا ما شاهد هستیم که سه کشور علیرغم تضاد منافع با ابتکار عمل‌هایی نظیر ایجاد مناطق کاهش تنش، توانستند در فرصت کوتاهی، سطح و شدت جنگ و تنش نظامی را در سوریه کاهش دهند. به موازات این نکته رفته رفته با سیطره بیشتر این سه کشور بر تحولات میدانی سوریه شاهد هستیم که جریان اصلی مدیریت سوریه توسط این سه بازیگر انجام می شود. 
از سوی دیگر باید عنوان داشت که اکنون اقتضائات سوریه با سال های پیشین به شدت متفاوت است و ایران، ترکیه و روسیه در جایگاه بازیگران اصلی تحولات سوریه می توانند با عبور از مشکلات سخت و پیچیده گذشته، شرایط را برای شکل دهی آینده سیاسی سوریه فراهم کنند. لذا اکنون بیش از آن که مسئله خروج نیروهای نظامی آمریکا، اقتضائات ادلب و شرایط کردهای سوریه در دستور کار مذاکرات سه کشور باشد، قانون اساسی، شرایط برگزاری انتخابات، آینده سیاسی سوریه و از همه مهمتر نحوه، سهم و میزان حضور و مشارکت هر یک از اقوام و مذاهب این کشور در آینده سیاسی سوریه بیشتر مدنظر نشست های سه کشور در آینده خواهد بود، اگرچه یقیناً نمی‌توان مسایلی که شما به آن اشاره داشتید را هم نادیده گرفت، اما به نظر من این مسائل آن قدر سخت و پیچیده نیستند که سه کشور ایران، روسیه و ترکیه در سایه بلوغ سیاسی که به آن دست پیدا کرده اند، نتوانند آنها را حل کرده و یا مدیریت کنند. از این رو شرایط سه کشور برای حل و فصل اختلافات خود در خصوص باقیمانده تحولات میدانی این کشور نگران‌کننده نیست و اکنون بیشتر تلاش ها و معطوف به نحوه ترسیم آینده سوریه است.

در راستای آینده سیاسی سوریه، نحوه و میزان مشارکت اقوام و مذاهب این کشور در دولت، شیوه برگزاری انتخابات و همچنین آینده بشار اسد و علوی‌ها بسیاری از کارشناسان معتقدند که با مطرح شدن این دست از مسائل باز شاهد شکل‌گیری دور باطل تنش ها و حتی اوج‌گیری درگیری نظامی مانند سال‌های ابتدایی جنگ سوریه خواهیم بود. ارزیابی شما در این خصوص است؟

یقینا شرایط کنونی سوریه با سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ به شدت متفاوت است. چرا که نیروهای معارض و مخالفی که در طول این سال‌ها نتوانسته اند از طریق جنگ و تنش نظامی اهداف خود را پیش ببرند در مناسبات سیاسی و دیپلماتیک نیز نمی‌توانند جایگاهی را برای خود در آینده سیاسی سوریه شکل دهند. کسانی که امروز دوباره دم از نحوه مشارکت اقوام و مذاهب مختلف سوریه در آینده سیاسی سوریه می‌زنند همان کسانی هستند که به شدت و با تأکید بر حذف دولت بشار اسد و عدم حضور علوی‌ها پافشاری می‌کردند، اما اکنون این بازیگران و حتی کشورهای حامیان آنها از ترکیه و قطر تا عربستان، امارات متحده عربی و حتی برخی از کشورهای اروپایی نیز بر این واقعیت اقرار کرده اند که دولت رسمی و قانونی بشار اسد را به رسمیت بشناسند. به موازات این مسئله در همین مدت اخیر شاهد بازگشت برخی از کشورهای عربی منطقه مانند امارات متحده به سوریه و بازگشایی سفارتخانه‌های این کشورها بوده ایم. لذا یقینا مطرح شدن مسائلی در خصوص آینده سوریه باعث شدت یافتن درگیری‌ها و تنش نظامی مانند سال‌های اولیه جنگ هفت ساله سوریه نخواهد شد. البته این نکته را هم باید بگویم که اکنون دولت بشار اسد نیز مانند گذشته یگانه تعیین کننده آینده سیاسی سوریه نخواهد بود، اما یقیناً یکی از بازیگران مهم در تعیین سرنوشت سیاسی این کشور است.

به موازات برگزاری نشست سوچی ما شاهد برگزاری نشست ورشو بودیم که برخی از دیدارها و مذاکرات انجام شده در حاشیه این نشست هم پیرامون تحولات سوریه بود. از نگاه شما کدام یک از این دو جریان توان اثر گذاری بیشتر و پررنگ تری بر تحولات سوریه خواهند داشت؟ 

همان گونه که شما اشاره داشتید به موازات جریان آستانه ما شاهد هستیم که برخی از کشورهای منطقه و فرامنطقه مانند ایالات متحده آمریکا، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و نیز برخی از کشورهای اروپایی نیز نشست ژنو را برای پیگیری تحولات سوریه از نگاه خود شکل دادند. اما آن چه تحولات جاری در سوریه بر آن صحه گذاشته این است که در حقیقت جریان اصلی تحولات این کشور در دست ایران، روسیه و ترکیه قرار دارد و این سه بازیگر هستند که اکنون سناریوی آینده سوریه را طراحی می‌کنند. نکته مهم دیگر که باید به آن اشاره کرد این است که شاید برای اولین بار بعد از جنگ جهانی دوم باشد که یک پرونده مهم خاورمیانه، آن هم در ابعاد سوریه بدون حضور ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی در حال مدیریت و پایان یافتن است. این مسئله می‌تواند به‌عنوان سرآغاز نادیده گرفتن نقش و جایگاه آمریکا در تحولات غرب آسیا باشد. از همین رو است که نگرانی‌های جدی برای کاخ سفید در خصوص شکل گیری رویه ای برای عدم در نظر گرفتن آمریکا در آینده سوریه و دیگر تحولات غرب آسیا و حتی جهان به وجود آمده است و همین نگرانی ها موجب شده تا ایالات متحده برنامه جدی را در حاشیه نشست ورشو به موازات نشست سوچی برای پیگیری آینده سیاسی سوریه از نگاه منافع و اهداف خود داشته باشد. در این راستا علیرغم این که برخی از کشورهای منطقه ای نیز همراهی جدی با ایالات متحده آمریکا دارند، اما تاکنون نتوانسته آن گونه که باید تاثیرات جدی بر مناسبات و تحولات سوریه و غرب آسیا داشته باشند. لذا به نظر می‌رسد که تلاش‌ها و خروجی این کشورها، هم در نشست ژنو و هم در نشست ورشو به با یک بن بست روبه رو خواهد شد، چنان که ما در طول چند دهه گذشته شاهد هستیم تلاش های ایالات متحده آمریکا و برخی از کشورهای عربی منطقه برای حل و فصل مسئله فلسطین به در بسته خورد است؛ مشابه همین وضعیت یقینا برای سوریه نیز وجود دارد.