بایدها و نبایدهای کنسرسیوم

نویسنده: تد اسنایدر (Ted Snider)

دیپلماسی ایرانی: برای نخستین‌بار از زمان خروج دونالد ترامپ، رئیس جمهوری ایالات متحده از برجام در سال ۲۰۱۸، ایران و آمریکا در آوریل گذشته وارد مذاکراتی جدی و سطح‌بالا درباره برنامه هسته‌ای غیرنظامی ایران شده‌اند. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب ایران، تیم مذاکره‌کننده را با یک شرط مشخص مأمور کرده است: مذاکره درباره «برچیدن کامل زیرساخت‌های هسته‌ای» ایران ممنوع است. همچنین توقف غنی‌سازی در داخل خاک ایران خط قرمز است و نباید به هیچ عنوان بر سر آن مصالحه و حتی مذاکره شود.

ترامپ در اظهارنظری گفته است که: «تحت توافق احتمالی ما، هیچ‌گونه غنی‌سازی اورانیوم به ایران را اجازه نخواهیم داد!» در مقابل، آیت الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب ایران، پیش‌تر اعلام کرده بود که کنار گذاشتن حق غنی‌سازی به هیچ وجه امکان‌پذیر نیست.

در حالی که به نظر می‌رسد مواضع دو طرف ۱۸۰ درجه در مقابل یکدیگر است، ایده‌ای نو برای حل این اختلاف بنیادین مطرح شده است: ایجاد یک کنسرسیوم منطقه‌ای غنی‌سازی اورانیوم با حضور ایران، عربستان سعودی و امارات متحده عربی. در برخی نسخه‌ها کشورهای بیشتری نیز در آن مشارکت دارند. هر کشور بخشی از فرآیند را انجام می‌دهد بدون آن‌که کشوری به‌تنهایی همه مراحل را در اختیار داشته باشد. محصول مشترک آنها در نهایت در اختیار خریداران قرار خواهد گرفت. این ایده می‌تواند هم حق غنی‌سازی ایران را حفظ کند و هم نگرانی‌های آمریکا و متحدانش را درباره اشاعه هسته‌ای کاهش دهد. 

اعطای سهمی به عربستان ممکن است میل این کشور برای غنی‌سازی مستقل را نیز کاهش دهد. موضوعی که اسرائیل به شدت دنبال می‌کند و بر سر آن به ایالات متحده فشار می‌آورد.

ریشه این ایده به پیش از انقلاب اسلامی ایران بازمی‌گردد. آمریکا در زمان شاه پیشنهاد برنامه هسته‌ای را به ایران داد. نسخه‌های مختلفی از کنسرسیوم در گذشته مطرح شده بود، از جمله پیشنهادهای حسن روحانی و محمود احمدی‌نژاد، روسای جمهوری پیشین ایران در سال ۲۰۰۵.

مدل الهام‌بخش این طرح، کنسرسیوم URENCO در اروپاست که در آن آلمان، هلند و بریتانیا وظایف را بین خود تقسیم کرده‌اند. بر اساس این مدل، هر کشور می‌تواند بازرسی متقابل داشته باشد و تصمیمات حساس نیز با توافق همه اعضا اتخاذ می‌شود.

با این وجود پرسش اصلی همچنان این است که آیا ایران می‌تواند روی خاک خود اورانیوم را غنی‌سازی کند؟ پاسخ‌ها در گزارش‌های مختلف، متفاوت بوده‌اند. ابتدا گفته شد ایران تا حد ۳.۶۷درصد حق غنی‌سازی خواهد داشت. میزانی که می‌تواند هم حق ایران برای غنی‌سازی را حفظ کند هم نیازهای داخلی‌اش را برطرف کند. سپس گزارش‌هایی از شرط آمریکا برای توقف کامل غنی‌سازی مطرح شد.

برخی پیشنهاد می‌دهند که ایران سانتریفیوژها را تولید کند اما در خاک کشور شریک نصب و برای غنی‌سازی اورانیوم به بهره‌برداری برساند. 

طرح دیگری نیز پیشنهاد شده است مبنی بر این که تاسیسات روی جزیره‌ای در خلیج فارس احداث شود؛ به‌گونه‌ای که ایران آن را خاک خود بداند ولی آمریکا ادعا کند خارج از خاک ایران است؛ مثلا در یکی از جزایر خالی از سکنه در خلیج فارس.

از نظر سید حسین موسویان و باربارا اسلاوین، کارشناسان برجسته حوزه ایران که مذاکرات هسته‌ای ایران و غرب را همواره با جدیت دنبال کرده‌اند، هرگونه توافقی که ایران را از حقی که NPT به سایر کشورها داده محروم کند، برای ایران تحقیرآمیز و غیرقابل قبول است. ایران به منابع خارجی اعتماد ندارد و می‌خواهد حق غنی‌سازی در داخل خاک خود را داشته باشد.

بنابراین می‌توان گفت که موفقیت این طرح (کنسرسیوم) به نحوه حل همین جزئیات نیز بستگی دارد. اگر کنسرسیوم بتواند خواسته‌های دو طرف را متوازن کند، شاید از بن‌بست کنونی جلوگیری کند در غیر این صورت اگر بنا باشد کنسرسیوم حق غنی‌سازی داخلی ایران را نادیده بگیرد هیچ امیدی نمی‌توان به آن بست.

منبع: ریسپانسیبل استیتکرفت / تحریریه دیپلماسی ایرانی/۱۱